چیزی در اجتماع قابل مردن و یا منسوخ شدن است که یک اصل بهتری بیاید جای او را بگیرد. مثلًا هیئت بطلمیوس یک اصل علمی بود. مدتی در دنیا زنده بود، بعد حقایق دیگری و اصول دیگری در هیئت و آسمانشناسی پیدا شد، هیئت بطلمیوس را از بین برد. همچنین نظریه انباذقُلُس در طبایع اربع و عناصر اربع مرد.

حقایق دین و اصول کلی که دین ذکر کرده است هرگز مردنی نیست. آن چیزی که میگوییم میمیرد- اگر در زبان خود دین وارد شده است که قرآن یا سنت میمیرد- معنایش این است که در میان مردم میمیرد، فکر مردم درباره دین فکر مردهای است. مقصود ما این است، و الّا دینْ خودش در ذات خودش نه میمیرد و نه مردنی است.

اسلام یک حساب دارد و مسلمین حساب دیگری دارند. اسلام زنده است و مسلمانانِ فعلی مرده. یکی از مسائلی که امروز علمای اجتماع دنیا رویش حساب میکنند، زنده بودن اسلام است در عمل؛ یعنی الآن در تمام قارههای دنیا (آسیا، آفریقا، آمریکا، اروپا، حتی استرالیا) اسلام در حال پیشروی است.

شاید این مطلب را در بسیاری از روزنامهها که اخیراً مقالاتی را از خارج ترجمه میکنند خوانده باشید. من تازگی خواندهام، نمیخواهم اسم ببرم که در کدام روزنامه و در کدام مجله بوده. این مطلب مورد بحث است که چطور اسلام در آمریکا خصوصاً میان طبقه مستضعف یعنی همان طبقهای که اسلام در میان نظایر آنها ظهور کرد، خود به خود جلو میآید، نمیتوانند جلویش را بگیرند، در اروپا کم و بیش اطلاع دارید همین طور؛ حتی در میان طبقه دانشمندان و پروفسورها و دکترها در حال پیشروی است. در قاره سیاه یعنی آفریقا که عجیب است؛ مبلّغین مسیحی میآیند با بودجه هنگفت، با تشکیلات، با نقشه، و موفقیت پیدا نمیکنند، و اسلام خود به خود از فردی به فردی و از آن فرد به فرد دیگر و همین طور در حال سَرَیان است، در حال توسعه است.

آنجا که ما میگوییم فکر دینی مرده است، در کشورهایی است که قرنهاست مسلمان هستند. در این کشورها عواملی پیدا شده است که این فکر را در مغز آنها میرانده است، یعنی در یک حالت نیمه زنده و نیمه مردهای درآورده است از قبیل ملتهایی امثال ما. آنجا که احتیاج دارد روی عنوان «احیای فکر دینی» بحث بشود، فکر بشود، قاره سیاه نیست، آنجا باید گفت «ایجاد فکر دینی»؛ در اروپا نیست،