اولًا عرض میکنم عنوان بحث ما «احیای فکر دینی» است نه «احیای دین».

فرض کنید گفتیم: احیای دین. هیچ منافات نیست که هم دین محیی و زندهکننده ما باشد و هم ما وظیفه داشته باشیم که محیی و زندهکننده دین باشیم. این به اصطلاح دَوْر نیست.

در جلسه اول یا دوم که راجع به تقوا صحبت میکردم عرض کردم تقوا برای انسان مصونیت است، تقوا به انسان صیانت میدهد، صائن و حافظ انسان است. در عین حال انسان موظف است که صائن و حافظ تقوا باشد و این دَوْر نیست، زیرا از دو جنبه است: ما باید از یک نظر حافظ تقوا باشیم، تقوا از نظر دیگر و جنبه دیگر حافظ ماست.

در اینجا هم همین طور است: ما باید محیی دین باشیم و دین هم محیی ماست، یعنی ما باید زنده نگه داریم مایه زندگی خودمان را، مثل اینکه آب در حیات جسمانی ما مایه زندگی است، وسیله زندگی ماست، ولی ما باید همین آب را سالم و پاک و زنده و عاری از هر نوع عفونت و آلودگی نگه داریم. ما نسبت به آب یک وظیفه داریم، آب هم در طبع خودش خاصیتی دارد که خدای تبارک و تعالی برای او قرار داده است.

بعلاوه در تعبیرات خود دین هر دوتا آمده است. هم ذکر شده است که دین محیی شماست، مثل همین آیهای که خواندم، و هم دستورهایی رسیده است تصریحاً یا اشارتاً که شما هم باید محیی دین باشید، باید دین را زنده نگه دارید، باید این وظیفه را برای همیشه به عهده داشته باشید و متوجه باشید که باید دین را زنده نگه داشت و نگذاشت که دین بمیرد.

علی علیه السلام دوستان و رفقای خالص و مخلص خودش را در آن خطبه معروف- که ظاهراً آخرین خطبه ایشان است- با این وصف یاد میکند که آنها دین را زنده نگه میداشتند. نوف بکالی گفت: علی علیه السلام روی سنگی که آن سنگ را جعدة بن هبیره گذاشته بود رفت و ایستاد «وَ عَلَیهِ مِدْرَعَةٌ مِنْ صوفٍ» در حالی که جامه پشمین به تنش بود، حمایل شمشیرش از لیف خرما بود، کفشهایش هم همین طور.

با همین حالت رفت روی آن سنگ قرار گرفت و از آن به جای کرسی خطابه و منبر استفاده کرد، آن خطابه غرّاء عجیب که اشکها را جاری کرد انشاء فرمود، آخرش به یاد دوستان گذشتهاش افتاد، فرمود: اینَ اخْوانِی الَّذینَ رَکبُوا الطَّریقَ وَ مَضَوْا عَلَی الْحَقِّ؟