بحثی کرده باشم که تنها جنبه نظری نداشته باشد، چون موضوع سخن «خطابه و منبر» است و منبر یعنی سخنرانی دینی. بنابراین سخن ما در اطراف خطابه دینی است نه سایر اقسام خطابه، و سخن امشب من راجع به پیوند سخنرانی با اسلام خواهد بود.

پیوند خطابه با اسلام

پیوند خطابه با اسلام از چند نظر است. اولًا از این نظر که خطابه یک فن است یعنی یک هنر است، و هنر مطلقاً میتواند به کمک یک فکر و عقیده و یا به جنگ یک فکر و عقیده بیاید؛ یعنی یک فکر، یک فلسفه، یک دین، یک آیین را میشود به وسیله هنر یا صنعت تقویت کرد، و همچنین میشود به وسیله هنر یا صنعت تضعیف کرد. حالا فرق هنر و صنعت چیست بماند.

شما اگر مسجد شاه اصفهان بروید و اگر گنبد مسجد شیخ لطفاللَّه را ببینید، میبینید که از جاهایی است که علم و هنر و صنعت به کمک دین آمده است، یعنی احساسات دینی از یک طرف و ذوق هنری از طرف دیگر دست به دست هم دادهاند و یک شعار مذهبی در لباس هنر و صنعت به جلوه درآمده است. خود «خط» یک هنر صناعی است. کتیبههای خیلی عالی قرآنی مثل کتیبهای که بایسنقر در ایوان مقصوره مشهد نوشته است از آن جاهایی است که هنر و صنعت به احساسات مذهبی یاری کرده است.

خطابه از آن جهت که یک هنر و یک فن است و هنر و فن معمولًا میتواند اثر اجتماعی داشته باشد و عامل اجتماعی به شمار رود، یک فکر و یک عقیده را تقویت و یا تضعیف کند، از بزرگترین عوامل اجتماعی به شمار میرود. هیچ هنری به اندازه هنر خطابه نمیتواند اثر اجتماعی داشته باشد. اگر از این نظر به خطابه نگاه کنیم رابطه هنر خطابه با اسلام مثل بسیاری از هنرها و صناعات دیگر است. در اسلام همان طوری که حجّارها و حجّاریها پیدا شده، آینهکارها و آینهکاریها پیدا شده، کاشیکارها و کاشیکاریها پیدا شده، معمارها و معماریها پیدا شده است، همین طور اسلام در دامن خودش خطبای بسیار زبردست پرورش داده است که بسیاری به نام «خطیب» معروف میباشند. شما در کتب رجال و تراجم، اشخاص زیادی را میبینید که به نام «خطیب» معروف بودهاند؛ یکی به نام خطیب رازی،