یکی به نام خطیب مصری، یکی به نام خطیب دمشقی، یکی به نام خطیب تبریزی، یکی به نام خطیب حصفکی. اینها همه مردمی بودهاند که شهرتشان در زمان خودشان و زمانهای بعد به عنوان سخنسرا بوده است. خوشبختانه امروز هم ما خطبای دینی بزرگ داریم. مرحوم سید جمال الدین اسدآبادی علاوه بر سایر فضایل، یک خطیب زبردستی بود؛ خطابههایی در مصر انشاء میکرد که مردم را منقلب میکرد، میگریانید؛ مردم را بر حال خودشان میگریانید نه بر چیز دیگر.

اسلام خطبای بزرگی در دامن خود پرورش داده و این هم خودش تاریخچهای دارد. همین قدر خواستم اشارهای کرده باشم، فرصت بیشتر از این نیست.

به هرحال از این نظر رابطه خطابه با اسلام مثل رابطه سایر هنرهاست. اسلام در دامن خودش اقسام هنرمندها و صنعتگرها به وجود آورده است. یک طبقه آنها هم طبقه خطبا و سخنسرایان و سخنرانان هستند.

تأثیر اسلام در تحول و تکامل خطابه

نظر دیگر درباره پیوند خطابه و اسلام، از جنبه تأثیر مستقیمی است که اسلام در تحول و پیشرفت خطابه کرده است. اسلام در فن خطابه تأثیر داشت، خطابه را بالا برد، جلو برد. عرب از فنونی که مربوط به زبان است یعنی شعر و خطابه و نویسندگی، شعر را البته داشت. عرب شاعر است، عرب جاهلیت شاعر بوده و هرچند از لحاظ معنا محدود بوده است چون فکر و معلومات و اطلاعاتش محدود بوده است، ولی در حدود معنایی که در دستش بوده خوب شعر میگفته است. اما عرب در خطابه آنقدرها قوی نبوده است. با این همه اشعاری که از جاهلیت داریم، خطابه خیلی کم داریم، داریم ولی کم داریم. فنّ سومش که نویسندگی است اصلًا هیچ از عرب جاهلیت اثر کتابت و نویسندگی باقی نمانده است، کتابی باقی نمانده که اثر و نوشته عرب جاهلیت باشد.

اسلام که پیدا شد، در هر سه قسمت تأثیر کرد: در شعر تأثیر کرد یعنی به معنای شعر وسعت داد (اشعار اسلامی با اشعار جاهلی از لحاظ معنا بسیار متفاوت است)، در خطابه تحول عظیم ایجاد کرد و کتابت و نویسندگی را ابداع کرد.

کتابی هست به نام جمهرة خطب العرب، مجموعهای است از خطب عرب در جاهلیت و در اسلام. اگر به خطبههای عرب جاهلی نگاه کنید، از لحاظ معانی خیلی