گردآوری این کتاب میگذرد و نیز در اصول کافی شیخ کلینی که هزارسال از آن میگذرد نوشته شده است. شما اگر نظیر این جمله را در میان همه سخنان فیلسوفان آزادیخواه دنیا در قرن هفدهم و هجدهم و نوزدهم و بیستم، از آن روزی که آزادیخواهی و فلسفه آزادیخواهی مد شد، از جان لاک و استوارت میل گرفته تا دیگران، پیدا کردید بگویید تا من اینجا تسلیم حرف شما بشوم.

علی علیه السلام در فرمانی که به مالک اشتر نوشته است و مخاطبش مالک اشتر است- که ابلاغی به عنوان فرمانداری مصر برایش صادر کرده است و دارد به او دستورالعمل میدهد- میگوید: مالک! به مردم آزادی بده، به مردم حق انتقاد و اعتراض بده، به مردم امنیت بده که من غیر مرّةٍ- یعنی مکرر- از پیغمبر این جمله را شنیدم (یعنی از جمله کلماتی که پیغمبر آن را مکرر میگفت این جمله بود [1]):

لَنْتُقَدَّسَ امَّةٌ حَتّی یؤْخَذَ لِلضَّعیفِ فیها حَقُّهُ مِنَ الْقَوِی غَیرَ مُتَعْتِعٍ [2] هرگز امتی، ملتی، گروهی، جمعیتی به مقام قداست- یعنی به مقامی که بشود آن ملت را تقدیس و تمجید کرد، به مقام افتخار- نخواهد رسید مگر اینکه در آن ملت کار به آنجا برسد که ضعیف در مقابل قوی بایستد و بدون آنکه تعتعه و لکنتی به زبانش بیفتد حق خودش را از قوی مطالبه کند. این جمله، هم در نهجالبلاغه است و هم در اصول کافی.

نهجالبلاغه از نظر صحت مضمونی معتبرترین کتابهای ماست و اصول کافی از نظر صحت سندی. پس این جمله، هم از نظر صحت مضمونی و هم از نظر صحت سندی از صحیحترین جملههایی است که از پیغمبر اکرم رسیده است.

پس اسلام در این زمینه به این قناعت نمیکند که فقط به ظالم بگوید ظلم نکن؛ به این هم قناعت نمیکند که فقط به مظلوم بگوید برو به زور حقت را بگیر؛ یعنی تنها [تسلیم و انقیاد یا] طغیان و عصیان ایجاد نمیکند؛ با نیروی موعظه و اخلاق ظالم را تسلیم میکند؛ با نیروی حقوق و حق، مظلوم را تقویت میکند؛ یعنی وقتی که با ظالم روبرو میشود درس اخلاق به او میدهد موعظهاش میکند و از راه موعظه