نیست- این است که از درون خودش جلو سودجویی او را میگیرد. در دین، قدرت توبه دادن نهفته است. در دین قدرت اینکه انسانی پیدا بشود و هستی خودش را در خدمت اجتماع بگذارد نهفته است. و چقدر شما در دنیا میبینید افرادی را که امکاناتی پیدا کردهاند [و بعد ظلمهایی مرتکب شدهاند] و بدون آنکه نیازی باشد که با زور پشت گردنشان بزنند، خودشان با یک نیروی معنوی و یک انگیزه روحی خود را توبه میدهند؛ خودشان میآیند از راه کجی که رفتهاند برمیگردند.

فرمان اسلام به ظالم و مظلوم

و اما آنکه عمده است این است که اسلام تنها به ظالم نمیگوید ظلم نکن؛ اسلام به ظالم میگوید ظلم نکن، و بیش از پنجاه درصد، فرمان به ظالم از ظلمها جلوگیری میکند، آن نیروی معنوی حاکم بر وجود انسان که جلو ظلمش را میگیرد. همین شما که اینجا نشستهاید و هزارها و میلیونها افراد مانند شما افرادی هستند که امکان ظلم کردن، دزدی و تعدّی پیدا میکنند ولی نمیکنند، چرا؟ یک فرمان میآید جلویش را میگیرد. اما آیا اسلام به همین قناعت کرده است؟ اسلام فقط آمده به ظالم گفته: ای ظالم! ظلم نکن؟ مگر همه ظالمها میشنوند؟! خیلی از ظالمها هم هستند که نمیشنوند. پس دیگر چه میکند؟ زمینه پذیرش ظلم را هم از میان میبرد، به مظلوم میگوید: ای مظلوم! تن به ظلم دادن نوعی ظلم کردن است، در مقابل ظالم پرخاشگر باش. لایحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسّوءِ مِنَ الْقَوْلِ الّا مَنْ ظُلِمَ [1]. قرآن میگوید بدگویی پشت سر یک مسلمان بد است، از آن بدتر این است که انسان وقتی بدگویی میکند فریاد بکشد و فحش بدهد. ولی همین بد در یک مورد جایز میشود؛ یعنی بدگویی بکن، فریاد بکش، تظلّم بکن آنجا که مظلوم واقع شدهای.

علی علیه السلام فرمود: فَوَ اللَّهِ ما غُزِی قَوْمٌ قَطُّ فِی عُقْرِ دارِهِمْ الّا ذَلّوا [2]. باز علی فرمود:

لایمْنَعُ الضَّیمَ الذَّلیلُ وَ لایدْرَک الْحَقُّ الّا بِالْجِدِّ [3].

پیغمبر اکرم جملهای دارد. این جمله در نهجالبلاغه که کلام امیرالمؤمنین در هزار و سیصد و چند سال پیش است و گردآورنده آن سید رضی است و هزارسال از