شده، یا از راه بلیتهای بخت آزمایی پولش زیاد شده است. اگر انسان همیشه پول را از چنین راههایی بخواهد، یعنی راهی که منطقی و حساب شده نیست، فکر او فکر غیرمنطقی است. اما اگر کسی پول و درآمدی را از راهی منطقی بخواهد، فکرش منطقی است. مثلًا اگر انسان درآمد را از راه عملگی بخواهد، درست است که راه ضعیفی است ولی راهی منطقی است. اگر من فکر کنم که امروز این بیل را روی شانهام بگیرم و بگویم تا غروب حاضرم کار کنم، این مقدار منطقی است که تا امشب مبلغ پانزده تومان گیرم میآید. انسان وقتی که در عمل و وارد کار باشد، فکرش منطقی میشود؛ یعنی در عمل رابطه علّی و معلولی و سببی و مسبّبی را لمس میکند و چون لمس میکند فکرش با قوانین عالم منطبق میشود و دیگر آن فکر، شیطانی و خیالی و آرزویی نیست بلکه منطبق است بر آنچه که وجود دارد، و آنچه که وجود دارد حساب است و منطق و قانون.

این است که عرض کردیم کار روی عقل و فکر انسان اثر میگذارد. گذشته از اینکه انسان با کار تجربه میکند و علم به دست میآورد و کار مادر علم است، یعنی بشر علم خود را با تجربه و کار به دست آورده است و به عبارت دیگر گذشته از اینکه کار منشأ علم است، عقل و فکر انسان را نیز اصلاح و تربیت و تنظیم و تقویت میکند.

تأثیر کار بر احساس انسان

همچنین کار روی احساس انسان اثر میگذارد، آن که در اصطلاح قرآن «دل» گفته میشود و آن چیزی که رقّت، خشوع، قساوت، روشنی و تاریکی به او نسبت داده میشود، میگوییم: فلان کس آدم رقیق القلبی است، فلانی آدم قسی القلبی است، یا میگوییم: قلبم تیره شد، قلبم روشن شد؛ آن کانونی که در انسان وجود دارد و ما اسمش را دل میگذاریم. کار از جمله آثارش این است که به قلب انسان خضوع و خشوع میدهد، یعنی جلو قساوت قلب را میگیرد. بیکاری قساوت قلب میآورد و کار، اقلّ فایدهاش برای قلب انسان این است که جلو قساوت قلب را میگیرد.

در مجموع، کار در عین اینکه معلول فکر و روح و خیال و دل و جسم آدمی است، سازنده خیال، سازنده عقل و فکر، سازنده دل و قلب و بهطور کلی سازنده و تربیت کننده انسان است.