شداید و مشقّاتی که بدون اختیار و انتخاب انسان به سراغ انسان میآید- که جنبه اختیاریاش مربوط میشود به عکس العملی که انسان در مقابل آن شداید ایجاد میکند- و بالاتر از این، شدایدی که خود شداید را هم انسان انتخاب میکند.

انسان یک موجود عجیبی است. اشتباه است اگر ما خیال بکنیم فقط یک عامل در دنیا وجود دارد که انسان را اصلاح میکند. انسان قسمتهای مختلفی دارد که هر قسمتش یک عامل اصلاح دارد. مثلًا همین محبت اولیای خدا خیلی عامل عجیبی است، ولی آیا محبت اولیای خدا میتواند جانشین همه عاملهای دیگر بشود؟ یا یک خامیها و یک غنچگیها در انسان هست که آن غنچهها را دیگر این عامل نمیتواند تبدیل به گل کند و عامل دیگری میخواهد.

نقش تربیتی ازدواج

مثلًا چرا در اسلام ازدواج یک امر مقدس و یک عبادت تلقی شده، با اینکه از مقوله لذات و شهوات است؟ یکی از علل آن این است که ازدواج اولین قدمی است که انسان از خودپرستی و خوددوستی به سوی غیردوستی برمیدارد. تا قبل از ازدواج، فقط «من» وجود داشت و همه چیز برای «من» بود. اولین مرحلهای که این حصار شکسته میشود، یعنی یک موجود دیگری هم در کنار این «من» قرار میگیرد و برای او معنی پیدا میکند (کار میکند، زحمت میکشد، خدمت میکند نه برای «من» بلکه برای او) در ازدواج است [1]. بعد که دارای فرزندان میشود، دیگر «او» «او» ها میشود، و گاهی آنچنان «او» ها میشود که کم کم این «من» بیچاره فراموش میشود و همهاش میشود «او» و «او» ها. و اینها قدمهای اوّلی است که انسان از حالت منی و خودخواهی خارج میشود و به سوی غیردوستی میرود و «او» هم مورد توجهش قرار میگیرد.

تجربههای خیلی قطعی نشان داده است [2] که افراد پاک مجرّد که برای اینکه بیشتر به اصلاح نفس خودشان برسند، به این عنوان و به این بهانه ازدواج نکردهاند و یک عمر مجاهده نفس کردهاند، اولًا اغلبشان در آخر عمر پشیمان شدهاند و به