دیگران گفتهاند ما این کار را کردیم، شما نکنید. و ثانیاً با اینکه واقعاً ملّا بودند، در فقه و اصول مجتهد بودند، حکیم و فیلسوف بودند [1]، عارف بودند، تا آخر عمر و مثلًا در هشتادسالگی باز یک روحیه بچگی و جوانی و یک خامیهایی در اینها وجود داشته است. مثلًا یک حالت سبکی خاصی که گاهی یک جوان دارد، میبینی همان حالت در این آدم هشتادساله هست. و این نشان میدهد که یک پختگی هست که جز در پرتو ازدواج و تشکیل خانواده پیدا نمیشود، در مدرسه پیدا نمیشود، در جهاد با نفس پیدا نمیشود، با نماز شب پیدا نمیشود، با ارادت به نیکان هم پیدا نمیشود. این را فقط از همین جا باید به دست آورد و لهذا هیچ وقت نمیشود که یک کشیش یا کاردینال به صورت یک انسان کامل در بیاید، اگر واقعاً در کاردینالی خودش صادق باشد.

من نمیدانم آن دو پیغمبری که قرآن آنها را «حَصور» مینامد، نقص عضوی و جنسی داشتهاند یا [علت دیگری در کار بوده است.] عدهای صریحاً میگویند حضرت عیسی در خیلی جنبهها از خیلی پیغمبران برتر و بالاتر بوده، در عین حال این نقصی است برای او (و برای حضرت یحیی)؛ یعنی عیسی با پیغمبری که مزایای او را داشته و این نقص را نداشته فرق میکند، آن پیغمبر از او کاملتر بوده است.

عامل تشکیل خانواده که خود یک عامل اخلاقی است- و این، یکی از علل تقدس ازدواج در اسلام است- عاملی است که جانشین نمیپذیرد.

جهاد، عامل اصلاح و تربیت

جهاد هم خودش یک عاملی است که جانشین نمیپذیرد؛ یعنی امکان ندارد که یک مؤمنِ مسلمانِ جهاد رفته و یک مؤمنِ مسلمانِ جهاد ندیده، از نظر روحیه یک جور باشند. انسان در شرایطی قرار بگیرد- ما که قرار نگرفتهایم و نمیدانیم اگر در آن شرایط قرار بگیریم چه از آب در میآید- که با کسی روبروست و او به روی وی اسلحه کشیده، در لحظهای باید تصمیم بگیرد، شور ایمانیاش چنان ثابت و پابرجا باشد که در آن لحظه مرگْ خودش را به خاطر دین و ایمانش در کام اژدهای مرگ بیندازد. کاری که از این عامل ساخته است، از عاملهای دیگر ساخته نیست.