گفتیم که معاشرت یک اثر قهری دارد. این نکته را هم عرض بکنم: اینکه عرض کردم فرق است میان معاشرت معلم و متعلم و غیر آن، برای این است که انسان دو جور معاشرت دارد. در یک جور معاشرتها انسان به اصطلاح دروازه روح خودش را میبندد، خودش را مخفی میکند، نه خودش را آن طوری که هست بر طرف ظاهر میکند و نه آمادگی دارد که طرف را در خودش بپذیرد. میبینید انسان اولین بار که با کسی برخورد میکند، هم او زود یک حالتی پیدا میکند که خودش را در مقابل انسان میگیرد و هم انسان یک قیافه مصنوعی به خودش میدهد، یعنی همه آنچه را که هست به او نشان نمیدهد. ولی همینکه با همدیگر صمیمی شدند، دیگر درِ دلها به روی یکدیگر باز میشود؛ این آنچه که دارد به او میگوید و لااقل پنهان نمیکند، او هم آنچه که دارد به این ارائه میدهد. آن معاشرتهایی که فوق العاده اثر دارد این معاشرتهای صمیمانه است، و این توصیهها هم بیشتر توجه به معاشرتهای صمیمانه دارد. در این معاشرتهاست که انسان بدون اینکه بفهمد، اثر پیدا میشود. شعر مولوی خیلی شعر خوبی در این جهت است. میگوید:

انسان با خوب مینشیند، نمیفهمد که چقدر از او گرفت. خودش هم احساس نمیکند. با آدم بد مینشیند، نمیفهمد چقدر از او گرفت.

ارادت

در باب معاشرت، آن چیزی که اثرش فوق العاده است پیدا شدن حالت ارادت است.

مسئله ارادت و شیفتگی به یک شخص معین، بالاترین و بزرگترین عامل است در تغییر دادن انسان؛ و این اگر بجا بیفتد فوق العاده انسان را خوب میکند، و اگر نابجا بیفتد آتشی است که آدمی را آتش میزند.

ارادت از مقوله محبت و شیفتگی است. اگر انسان فردی را ایده آل و انسان کامل تلقی کند و بعد شیفته اخلاق و روحیات او بشود، فوق العاده تحت تأثیر او قرار میگیرد و فوق العاده عوض میشود. این است که عرفا و متصوّفه به مسئله ارادت پیدا کردن به یک شیخ و مرشد، فوق العاده اهمیت میدهند. حالا من به حرف آنها کار ندارم.