برخلاف مسیر آن انتخاب کند؛ بلکه میتواند در این آبی که جاری است و خود به خود افراد را حرکت میدهد، سیر را در خلاف جهت مسیر این آب قرار بدهد و احیاناً در سرنوشت این سیل تأثیر ببخشد و آن را در مسیر دیگر بیندازد.

میدانیم که تعلیمات اسلامی براساس این نظر است و الّا مسئولیت، تکلیف، امر به معروف، نهی از منکر، جهاد و امثال اینها اصلًا معنی نداشت، بلکه عقوبت کردن و پاداش دادن معنی نداشت. اگر بنا باشد انسان مجبور مطلق باشد، هر فرد در مقابل جامعه مجبور مطلق و دست بسته مطلق باشد، اصلًا خوبی و بدی و قهراً پاداش و کیفر- چه در دنیا و چه در آخرت- برای انسانها معنی ندارد. تعلیمات اسلامی بر ضد این [فکر] است.

تفکر، شرط اساسی تسلط بر سرنوشت خود و بر جامعه

برای اینکه انسان بر سرنوشت خود و نیز بر جامعه خود مسلط باشد- لااقل در این حد که صد درصد تسلیم اوضاع و احوالی که بر او احاطه کرده است نباشد- شرط اساسی، تفکر است. این تفکر اخلاقی که مورد بحث است چیزی است نظیر محاسبة النفس؛ یعنی انسان باید در شبانه روز فرصتی برای خودش قرار بدهد که در آن فرصت، خودش را از همه چیز قطع کند و به اصطلاح نوعی درون گرایی نماید، به خود فرو رود و درباره خود و اوضاع خود و تصمیماتی که باید بگیرد و کارهایی که باید انجام دهد و آنچه که واقع شده، ارزیابی کارهای خودش در گذشته، ارزیابی رفقایی که با آنها معاشرت میکند، ارزیابی کتابهایی که مطالعه کرده است، درباره همه اینها فکر کند. مثلًا کتابی را خوانده، بعد بنشیند فکر کند که من از این کتاب چه گرفتم؟ این کتاب در من چه اثری گذاشت؟ آیا اثر خوب گذاشت یا اثر بد؟ بعد در انتخاب کتاب دیگر [دقت میکند.] انسان که آنقدر وقت و فرصت ندارد که تمام کتابهای دنیا را مطالعه کند، بلکه باید انتخاب نماید.

جملهای از امیرالمؤمنین نقل کردهاند که در نهج البلاغه نیست ولی در کتب حدیث هست: