تفکر در تاریخ

باز از انحاء تفکراتی که در خود قرآن مجید به آنها توجه شده است تفکر در تاریخ و در سرنوشت و سرگذشت اقوام و ملل گذشته است.

قرآن، قصص و حکایات و چیزهایی را که ما اسمش را «تاریخ» میگذاریم به طور اشاره ذکر میکند، ولی قسمتهایی را که مایههای آموزش در آن زیاد است بیشتر یادآوری میکند و مخصوصاً این مطلب را توجه میدهد که ما قصه و حکایت را ذکر نمیکنیم فقط برای اینکه یک سمری [1] به اصطلاح شده باشد و یک وقتی گذرانده باشید: فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرونَ [2].

این هم خودش نوعی تفکر است که باز از نظر اسلام عبادت است.

تفکر انسان درباره خود

یکی دیگر از تفکرهایی که عبادت است- که منظور ما در این بحث بیشتر این قسمت است- تفکر کردن انسان درباره خودش است؛ یعنی خود انسان موضوع تفکر خودش باشد، و این دوگونه است: یک وقت خود انسان به عنوان یک موضوع علمی موضوع تفکر اوست (این، جزء دسته اول میشود) و یک وقت انسان درباره کارهای خودش تفکر میکند، درباره اینکه چگونه تصمیم بگیرد و چگونه کار کند، همین جور علی العمیاء تسلیم حوادث و جریانات نباشد. مقصود دومی است.

آیا جبر اجتماع بر انسان حاکم است؟

یک وقت انسان حالت یک خسی و خاشاکی را پیدا میکند که در سیلی افتاده و این سیل به هرطرف که میرود، او را با خودش میبرد. شک ندارد که جامعه حکم یک سیل را دارد و افراد را با خود از این طرف به آن طرف میکشاند، ولی اینجور هم نیست که جبر مطلق باشد. محیط و جامعه و اوضاع اجتماعی بهطور جبر مطلق بر انسان حکمفرما نیست؛ یعنی چنین نیست که انسان نتواند در این سیلْ خودش برای خودش هیچ گونه تصمیمی بگیرد، جایش را عوض کند و حتی مسیر خود را