بِالْاسْحارِ آنها که سحرگاهان به استغفار خدا میپردازند. این هم همیشه باید در کنارش باشد.

راه اعتدال

ما یک مردم مفرط یا مفرّطی هستیم؛ یعنی به هر دنده که افتادیم، دیگر همه چیز را فراموش میکنیم. آیات کریمه آخر سوره انّا فتحنا میفرماید:

مُحَمَّدٌ رَسولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ اشِدّاءُ عَلَی الْکفّارِ رُحَماءُ بَینَهُمْ تَریهُمْ رُکعاً سُجَّداً یبْتَغونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سیماهُمْ فی وُجوهِهِمْ مِنْ ا ثَرِ السُّجودِ ذلِک مَثَلُهُمْ فِی التَّوْریةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْانْجیلِ کزَرْعٍ اخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سوقِهِ یعْجِبُ الزُّرّاعَ لِیغیظَ بِهِمُ الْکفّارَ [1].

آیه عجیبی است. میفرماید حضرت محمد صلی الله علیه و آله پیامبر خداست، و آنان که با او هستند (نه پیغمبر تنها؛ پیغمبر و آن اصحاب تربیت شدهاش. اول صفتی که ذکر میکند، قدرت و نیرویشان در مقابل دشمن است) اشِدّاءُ عَلَی الْکفّارِ در مقابل کافران و معاندان، سخت، محکم و باصلابت هستند. رُحَماءُ بَینَهُمْ در میان خودشان مهربانان، پرعاطفهها و پرمحبتها میباشند. این دو قسمت مربوط به جنبه منفی و مثبت در برخوردها و روابط اجتماعی با دشمن و دوست است. البته ملاک دوست و دشمن، دوست و دشمن شخصی نیست، دوست و دشمن مسلکی و انسانی است. بعد فوراً میآید دنبال عبادت. اگر فقط همین را گفته بود، آنوقت میشد مثل مکتبهای اجتماعی امروز. ولی فوراً میآید دنبال «وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْاسْحارِ»: تَریهُمْ رُکعاً سُجَّداً.

همین اشِدّاءُ عَلَی الْکفّارِ، همینها که در میدان جنگ آنچنان شیرهای باصلابت هستند و در میدان اخلاق اینقدر مهربان میباشند، در خلوت عبادت، راکع، ساجد و نیایشگرند و از خدا فضل و رحمت میخواهند. در چهرههای اینها آثار سجده را میبینی. از خدا فضل و رضا و خشنودی میخواهند، از همان رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ اکبَرُ که