در درجه بالا نیستند، اکثر مردم را اگر ما بخواهیم تربیت کنیم به طوری که نظام زندگی دنیاشان درست شود و به خدا هم نزدیک شده باشند، از همین راه باید وارد شویم و یا لااقل افراد را در ابتدا از این راه باید وارد کرد و بعد بالاتر برد؛ و علت اینکه در قرآن به امور مادی، زیاد عنایت شده است همین است. البته در قرآن «رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ اکبَرُ» هم هست. وقتی که ذکر میکند: جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْانْهارُ بهشتها و باغهایی که در پایین آن باغها نهرها جاری است، بعد میگوید: وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ اکبَرُ [1] و کمی خشنودی خدا، از همه اینها بالاتر و بزرگتر است؛ یعنی آن کسی که میخواهد خدا را به خاطر خشنودیاش عبادت کند، او چیز دیگری است. ولی مشتری «رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ اکبَرُ» طبعاً همه مردم نیستند، بلکه نصف مردم هم نیستند؛ یک اقلیت مترقی مشتری آن هستند. برای اکثریت مردم، راه عملی همین است که از بهشتهایی که در آنها [لذات] جسمانی است سخن به میان آید.

البته قرآن که از این بهشتها سخن گفته، نه فقط برای این است که مردم تربیت شوند. قرآن خودش میگوید هرگز در کلام ما باطل و دروغ (ولو دروغ مصلحتی) نیامده- العیاذ باللَّه- که کسی خیال کند (و بعضی اشخاص گفتهاند) قرآن که اینها را گفته، خواسته مردم را وادار به کار نیک کند، هدف خوب دارد و برای هدف خوب هرگونه حرفی را میشود زد. لایأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَینِ یدَیهِ [2]. محال است در سخن خدا یک دروغ و یک باطل بیاید، ولو آنکه خیال بکنی که آن دروغ و باطل برای یک مصلحت اجتماعی است. نه، [سخن قرآن درباره لذات جسمانی بهشت] حقیقتی است. اصلًا اکثر مردم از این حد جسمانیت و شهوات جسمانی بالاتر نمیروند و به همین جهت، نشئهشان چنین نشئهای است. آنهایی که بالاتر میروند، میروند در نشئه بالاتر از بهشت جسمانی.

نقش عبادت در تربیت

نتیجهای که میگیریم این است که در باب عبادت و نیایش اگر انسان علاقهمند به تربیت خودش و فرزندانش به تربیت اسلامی است و یا میخواهد افرادی را تربیت