یعنی گروهی از مردم خدا را عبادت میکنند برای طمع در بهشت. این عبادت، از نوع تجارت است، تجارت پیشگی و معاملهگری است؛ در اینجا کار میکند برای اینکه در آنجا سودی ببرد. و گروهی عبادت میکنند از ترس جهنم. اینها کارشان شبیه کار بردگان است که از ترس شلّاق ارباب کار میکنند. و قوم دیگر عبادت میکنند نه به خاطر بهشت و نه به خاطر ترس از جهنم، بلکه سپاسگزارانه؛ یعنی خدای خودش را میشناسد، خدا را که شناخت، آنچه دارد همه را از خدا میبیند، و چون همه چیز را از خدا میبیند، حس سپاسگزاری او را وادار به عبادت میکند؛ یعنی اگر نه بهشتی باشد و نه جهنمی، همان شناختنش خدا را و حس سپاسگزاریاش او را وادار به عبادت میکند، و این عبادت احرار و آزادگان است.

آن اوّلی بنده طمع خودش است. دومی بنده ترس خودش است. سومی است که از قید طمع و ترس آزاد است و فقط بنده خداست.

رسول اکرم و عبادت

به همین مضمون حدیث معروفی هست که حتماً شنیدهاید. پیغمبر خدا شبها زیاد به عبادت برمیخاست و به نص قرآن مجید گاهی دو ثلث شب، گاهی نصف شب و گاهی ثلث شب را عبادت میکرد [1]. عایشه که میدید پیغمبر این همه از وقت شب را به عبادت میایستد- که در یک وقت آنقدر پیغمبر اکرم روی پای مبارکشان به عبادت ایستاده بودند که پاهایشان ورم کرده بود- روزی گفت: آخر تو دیگر چرا اینقدر عبادت میکنی؟ تو که خدا دربارهات گفته: لِیغْفِرَ لَک اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِک وَ ما تَأَخَّرَ [2]، خدا که به تو تأمین داده. فرمود: ا فَلا اکونُ عَبْداً شَکوراً؟ آیا همه عبادتها فقط برای ترس از جهنم و برای بهشت باید باشد؟ آیا من بنده سپاسگزار نباشم؟.

از جمله کلمات پیغمبر اکرم در باب ارزش معنوی عبادت این است که:

افْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ وَ عانَقَها وَ باشَرَها بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَها.