قانع شده ولی او یک آدم حسابگری است؛ میبیند اگر بخواهد سی چهل سال عمر این دنیا را به این لذتها بگذراند، قابل نیست، بالاخره تمام میشود، میگوید این سی چهل سال را هرطور هست دندان روی جگر میگذاریم برای اینکه برویم در آنجا ابدالآباد به همین لذتهایی که اینجا رها کردهایم برسیم. پس محرک او در این کار، طمع است و غیر از این چیزی نیست. آن کسی هم که برای فرار از دوزخ [معصیت] نمیکند همینطور است. عبادت میکند یا ترک لذت مادی میکند برای اینکه عقوبت نشود. باز امری است که از حدود منفعت جویی بیرون نیست. بنابراین در ادیان [به حس نیایش انسان توجه نشده است.] و این را مخصوصاً مسیحیها نسبت به اسلام خیلی ایراد میگیرند که در قرآن به نعمتهای مادی، زیاد توجه شده.

شاید آنها در تعبیرات خود میگویند که قرآن توجهش فقط به نعمتهای مادی آن دنیاست و بنابراین به حس نیایش- که روان شناسی آن را به عنوان یک حس عالی میشناسد- توجه نکرده، برعکس به طمع انسان توجه کرده است.

این ایراد البته ایراد واردی نیست، ایراد ناواردی است. اولًا همه میدانیم که از نظر اسلام، عبادت درجات و مراتبی دارد؛ یک درجهاش عبادت به خاطر طمع به بهشت است و یک درجه آن عبادت برای ترس از جهنم است و بالاتر از این، درجات دیگر عبادت است که هدف آن عبادتها نه بهشت است و نه جهنم. در خود قرآن به این مطلب توجه شده و در کلمات پیغمبر اکرم و ائمه اطهار اینقدر در این زمینه هست که الی ماشاء اللَّه. از همه معروفتر جملهای است که در نهج البلاغه و در کلمات حضرت رسول و حضرت صادق هست و به هر حال جملهای است که مال امروز نیست. از تألیف نهج البلاغه به وسیله سید رضی هزار سال میگذرد، تا چه رسد به زمان حضرت امیر. امیرالمؤمنین میفرماید:

انَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ طَمَعاً فَتِلْک عِبادَةُ التُّجّارِ، وَ انَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ خَوْفاً فَتِلْک عِبادَةُ الْعَبیدِ، وَ انَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکراً (حُبّاً) [1] فَتِلْک عِبادَةُ الْاحْرارِ [2].