و این مرد روان شناس که به قول خودش- و دیگران هم قبول دارند- حدود سی سال روی حالات روانی مذهبی مردم آزمایش کرده، به اینجا رسیده که برای حس مذهبی اصالت قائل شده است.

این حس که یک حس انسانی است، در تربیت اگر بنا بشود تربیت کامل باشد [باید تقویت گردد.] یک انسان کامل یا نیمه کامل، این قسمت از وجودش نمیتواند تعطیل باشد، کما اینکه هیچ قسمت دیگر از قسمتهای اصیل وجود او نمیشود تعطیل باشد. هر قسمتی از قسمتهای وجود انسان، چه حیوانیاش (یعنی مشترکات انسان و حیوان) و چه انسانی محض، اگر تعطیل بشود او یک انسان ناقص است. در این جهت هم باز نیازی نیست که ما بگوییم اسلام به مسئله عبادت و پرستش و دعا اهمیت داده است و این حس را در انسان پرورش میدهد. معلوم است که قسمتی از هر دینی عبادت است، و شاید در باب دینها اگر ایرادی میگیرند افراط در مسئله عبادت است نه کم اهمیت دادن به آن و یا نادیده گرفتن آن.

پاسخ به یک ایراد

ولی در اینجا مسئله دیگری است که در باب عبادت حتماً باید آن را ذکر کنیم و آن این است که ممکن است کسی بگوید که اتفاقاً در ادیان و لااقل در اسلام- که اکنون مورد بحث ماست- علی رغم اینکه دین و مذهب است و باید حس نیایش و پرستش تقویت شده و پرورش یافته باشد، هیچ عنایتی به این حس نیست. آن عبادتی که در ادیان آمده است، به حس نیایش کاری ندارد؛ یا به طمع کار دارد که باید با آن مبارزه کرد و یا به ترس کار دارد که با آن هم باید مبارزه کرد. عبادت در ادیان جز معامله چیزی نیست، زیرا ادیان افراد را وادار میکنند به عبادت برای بهشت یا برای فرار از جهنم. حال اگر کسی بیاید نماز بخواند برای بهشت، بهشت یعنی چه؟ بهشت یعنی جایی که در آنجا انواع لذتها هست: حور است، قصور است، جَنّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْانْهارُ است، میوههای بهشتی و غذاهای لذیذ بهشتی است، شرابهای بیمستی و بیدردسر بهشتی است و انواع لذتهایی که بشر نمیتواند تصور کند. یک کسی از لذت دنیا چشم میپوشد برای لذت آخرت. او نه تنها خداپرست نیست و حس نیایش خود را تقویت نمیکند، بلکه یک آدمی است که از دنیاپرستها مادیتر است، زیرا یک نفر دنیاپرست به همین لذات محدود مادی