یا علم؛ یعنی گذشته از اینکه علم برای زندگی انسان مفید است و وسیله است برای زندگی، خودش از آن جهت که حقایق را برای انسان کشف میکند مطلوب بالذات است. انسان حقیقت را برای خود حقیقت هم میخواهد، و خیال نمیکنم در این مطلب جای بحث و تردید باشد. یعنی مثلًا اگر الآن ما بدانیم که علمایی به یک حقیقتی رسیدهاند که آن حقیقت اصلًا مربوط به زندگی مردم زمین بلکه منظومه شمسی نیست و دانستن و ندانستن آن یک سر سوزن در زندگی ما اثر نمیبخشد، باز اگر از ما بپرسند تو دلت میخواهد آن را بدانی یا ندانی، هیچ کس نمیگوید وقتی به درد زندگی من نخورد دانستن و ندانستن آن برای من علی السویه است. باز آدم میخواهد بفهمد و روشن شود. علم روشنایی است و جهل تاریکی. انسان بالضروره از جهل و تاریکی فراری است و به روشنایی مایل است.

ابوریحان و فقیه

داستان ابوریحان بیرونی- که در کتب تراجم نوشتهاند- معروف است که فقیهی میگوید: من در مرض موت او که شنیدم حالش خیلی وخیم است، رفتم به عیادتش. احساس کردم که تقریباً در سکرات موت است، ولی هوشش بجا بود. در همان حال چشمش را باز کرد و از من یک مسئله فقهی در باب ارث پرسید. من تعجب کردم که آخر در وقت مردن، این چه سؤالی است که میکند؟ گفتم: در این وقت، مسئله چیست که میپرسی؟ گفت: من اگر بمیرم و بدانم بهتر است یا بمیرم و ندانم؟ من میدانم میمیرم ولی در عین حال فکر میکنم بمیرم و بدانم، از اینکه بمیرم و ندانم بهتر است. من هم جوابش را دادم. هنوز به خانهام نرسیده بودم که صدای شیون بلند شد و ابوریحان از دنیا رفت.

بُعد دیگری که او ذکر میکند، بعد اخلاقی است. البته مقصود عاطفه انسانی و محبت به انسانهای دیگر است. به این هم به صورت یک عاطفه اصیل اعتقاد دارد.

بعد دیگر، بعد زیبایی است که خود زیبایی برای انسان اصالت دارد. بعد دیگری که ذکر کرده بود همین بعد نیایش و پرستش بود. خیلی افراد دیگر نیز این حرفها را زدهاند، و از کسانی که خیلی روی این مطلب تکیه دارد ویلیام جیمز است. کتاب دین و روان او را آقای مهدی قائنی، رفیق ما ترجمه کرد. من این کتاب را بعد از چاپش ندیدهام ولی قبل از چاپش آورد، من خواندم. انصافاً کتاب خیلی خوبی بود