پیدا نشود، از عقل و اراده کاری ساخته نیست و آن همان است که ما به آن «ایمان» میگوییم؛ آن چیزی که هم قادر است جلو انسان را از منفعت پرستی تا حدود زیادی بگیرد و هم برای انسان مطلوبها و خواستهای ماوراء منافع فردی و مادی عرضه میدارد، مطلوب میسازد و خلق میکند. و آنوقت عقل هم انسان را به سوی همان مطلوب [پیش میبرد زیرا] عقل، انسان را به سوی هر مطلوبی بخواهد برود در همان سو هدایت میکند، که عقل چراغ است. وقتی که شما چراغ را در تاریکی به دست گرفتهاید، چراغ به شما نمیگوید از این طرف برو یا از آن طرف. چراغ میگوید از هر سو که میخواهی بروی من راه را برایت روشن میکنم.

چون بحث ما درباره تربیت و تقویت اراده است، اینها دیگر بحثهای استطرادی است. همین مقدار خواستیم عرض بکنیم که هیچ مکتبی در دنیا پیدا نمیشود که به این اصل اعتقاد نداشته باشد که اراده در انسان باید تقویت شود. مثلًا اگر انسان میخواهد بچه را تربیت کند باید کاری بکند که اراده در وجودش تقویت شود.

نیایش و پرستش

یکی دیگر از اموری که باز از استعدادهای خاص انسانی شمرده میشود (لااقل از نظر بعضی از روان شناسان) مسئله نیایش و پرستش است. درباره این مطلب اولًا یک بحثی هست که آیا نیایش و پرستش یک حس اصیل و یک غریزه است در انسان یا چنین حس اصیل و چنین غریزهای در انسان وجود ندارد، بلکه این امر مولود غرایز دیگر است؟ اجمالًا میدانیم که عده زیادی از محققین و روان شناسان، نیایش و پرستش را به عنوان یک حس اصیل در انسان پذیرفتهاند. مقالهای که در حدود دوازده سال پیش آقای مهندس بیانی- که من ایشان را فقط به اسم میشناسم- با توصیه آقای مهندس بازرگان ترجمه کردند و در اولین شماره سالانه «مکتب تشیع» تحت عنوان «حس دینی یا بُعد چهارم» چاپ شد، در همین زمینه بود. آنجا نویسنده تشریح کرده بود که روح انسانی از آن جهت که انسان، انسان است (یعنی منهای حیوانیات) چند بعد جداگانه دارد [1] که در حیوان وجود ندارد. او آن غرایز را تعبیر به «بُعد» کرده بود که وجود انسان چند بُعد دارد: بعد حقیقت جویی