در مقام توجیه برآمدند که چنین نیست، از مکتب ما سوء استفاده کردهاند، مکتب ما چنین چیزی نمیگوید.

ایمان، ضامن حکومت اراده

غرضم این جهت است که هیچ مکتبی در دنیا پیدا نمیشود که در اینکه اراده باید بر میلهای انسان حکومت کند، کوچکترین تردیدی داشته باشد. بحث در ضمانت اجرایی مطلب است که راه این مطلب چیست؟ آیا همین قدر که گفتیم «اراده» و در نتیجه عقل باید بر میلها حاکم باشد [1]، با یک بایدی که ما گفتیم فوراً دیگر عقل و اراده در وجود ما بر میلها حکومت میکنند؟! چه چیز ضامن اجرای حکومت عقل و اراده بر میلهاست؟ یکی از مسائلی که مذهبیون به آن متمسک میشوند در همین جاست. میگویند اراده قوّه اجرایی عقل است. ولی خود عقل چیست و از عقل چه کاری ساخته است؟ عقل جز روشنایی، چیز دیگری نیست که انسان را روشن میکند. اما آیا روشن کردن به انسان جهت هم میدهد که حالا که اطرافت روشن شد، از این طرف برو یا از آن طرف؟ انسان دنبال آنچه میخواهد میرود و از چراغ عقل استفاده میکند برای رسیدن به مطلوب خودش. مشکل این است که انسان چه مطلوبی داشته باشد؟ البته در اینکه انسان نیاز دارد به چراغ عقل برای اینکه [راه او را] روشن کند، بحثی نیست. انسان اگر در تاریکی حرکت کند، مطلوب خودش را گم میکند. در نیاز به عقل بحثی نیست. ولی سخن در این است که عقل و علم- که در واقع مکمّل عقل و به عبارت دیگر عقل اکتسابی است- روشنایی است، محیط را روشن میکند، انسان میفهمد چه میکند، میفهمد که اگر بخواهد به فلان مقصد برسد از اینجا باید برود؛ این، وسیله است برای آن مقصد و آن، وسیله است برای این مقصد. ولی آیا فهمیدن و دانستن کافی است که اراده انسان بر تمایلات او حکومت کند؟ نه. چرا؟ برای اینکه انسان فی حد ذاته اینطور است که دنبال منافع خودش میرود و ارادهاش تا آن اندازه ممکن است بر میلهایش حکومت کند که منافعش اقتضا میکند.

اینجاست که تا یک امر دیگری که به انسان خواستههایی ماوراء منافع ندهد