ما طرفدار حسن و قبح عقلی هستیم یا منکر آن؟ میگوید: ما طرفدار حسن و قبح عقلی هستیم. علتش این است که امثال شیخ انصاری پایه این مطلب را کاملًا تحکیم کردند، و آن جریان ملّا امین استرآبادی هم جریانی بود که در این وسطها پیدا شد.

ریشه اخباریگری از نظر آیت اللَّه بروجردی

مرحوم آقای بروجردی یک حرفی داشتند که نمیدانم از چه مدرکی نقل میکردند ولی حرف بسیار جالبی بود. در تابستان سنه 22 که هنوز ایشان به قم نیامده بودند، ما به بروجرد رفته بودیم. این را من در بروجرد از ایشان شنیدم و در قم دیگر نشنیدم، و غفلت کردم که از ایشان بپرسم مدرکش چیست؟.

ایشان یک وقتی که این جریان ملّا امین استرآبادی و استدلالهای او بر ضد عقل و بر انکار عقل را نقل میکردند، میگفتند که این نهضت مقارن است با نهضت ضد عقل و ضد فلسفهای که در اروپا پیدا شد براساس حسیگری و تجربیگری، که از دکارت و بیکن و غیره شروع شد.

آنها هم به گونه دیگری با منطق و با تعقل مخالفت کردند، ولی براساس معتبر شناختن حس. ایشان مدعی بودند که ملّا امین تحت تأثیر افکاری که در دنیای اروپا پیدا شده بود قرار گرفته بود.

آنچه برای من مجهول مانده این است که در آن وقت هنوز این افکار در ایران نیامده بود، پس چگونه او تحت تأثیر این افکار قرار گرفته بود؟! شاید چون ملّا امین غالباً در ایران نبود و خیلی اوقات مجاور بود مخصوصاً در مکه و مدینه، در آن سفرهایش با کسی برخورد کرده و این افکار را از او گرفته است. منتها انتقاد ایشان این بود که اگر فرنگی میآید طرفدار حس میشود و عقل مستقل از حس را انکار میکند و میگوید عقل آن اندازه اعتبار دارد که روی محسوسات کار کند و کار عقل فقط تجرید و تعمیم و تجزیه و ترکیب محسوسات است و نه چیز دیگر، او چون دنبال علوم طبیعی میرود نیازی به معقول ندارد. تو در مورد دین میخواهی بحث بکنی. دین، اولین مسئلهاش خداست و خدا معقولترین معقولات عالم است. تو چطور میتوانی انکار عقل را وارد دین بکنی؟! فرنگی انکار عقل مستقل را براساس اصالت حس قرار داد. از این نظر به او اشکالی نیست. ولی تو میخواهی