که این نهضت قشریگری مقارن عصر ائمه بود و ائمه راهشان به راه معتزله بسیار نزدیک بود به طوری که در تاریخ، شیعه و معتزله را با هم ذکر میکردند و به آنها «عدلیه» میگفتند و حتی بسیاری، شیعهها را معتزلی میگویند و معتزلیها را شیعی.

نهضت قشریگری در شیعه راه نیافت تا در چهار قرن پیش، تقریباً مقارن اوایل صفویه، مردی به نام میرزا محمد استرآبادی پیدا میشود که روش اهل حدیث را پیش میگیرد، و از او مؤثرتر شاگردش ملّا امین استرآبادی است. و عجیب این است که کسانی که اصل یک نهضت را شروع میکنند- ولو نهضت، نهضت قشریگری باشد- خود اینها از یک نبوغی بهرهمند هستند، و اگر چنین نباشند نمیتوانند پایه گذار یک نهضت باشند. خود احمد حنبل هم یک آدم کوچکی نیست.

ملّا امین استرآبادی مردی است که سالها در مکه و مدینه مجاور بوده و کتابی نوشته به نام فوائد المدنیة که در آن یک تاخت و تاز عجیبی به علمای شیعه میکند که تعقل را وارد اسلام کردند. مثلًا به علّامه حلّی سخت فحش میدهد.

یک راهی را پیش گرفت، گفت از این چهار دلیلی که اینها میگویند (قرآن، سنت، اجماع، عقل) سه دلیلش باطل است، یعنی هیچ کدام برای ما دلیل نیست؛ قرآن دلیل نیست، عقل هم دلیل نیست، اجماع هم دلیل نیست. درباره اجماع گفت:

اصلًا اجماع ریشهای ندارد و از اهل سنت گرفته شده. همین اجماع پدر اسلام را درآورده. اجماع همان است که خلافت ابوبکر را درست کرد؛ سنیها آمدند این را یک اصل قرار دادند برای اینکه خلافت ابوبکر را درست کنند، بعد آن را وارد فقه کردند و شیعه هم آمد اجماع را وارد فقه کرد. اجماع مال ما نیست، مال سنیهاست.

قرآن را هم به سبک محترمانهای بوسید و گذاشت لب طاقچه. نگفت ما قرآن را قبول نداریم، گفت قرآن را قبول داریم، قرآن کتاب خداست، اما قرآن که برای ما نیست، قرآن برای ائمه است. فقط ائمه میتوانند بفهمند که قرآن چه میگوید، ما که حق نداریم در قرآن تعقل و تدبر کنیم. قرآن اصلًا نازل شده برای مخاطبین خود، آنها که با زبان قرآن آشنا هستند و معنای آن را میفهمند. قرآن با زبان مخصوصی حرف میزند و آن زبان را فقط و فقط ائمه میفهمند و بس. قرآن را نیز اینجور بوسید و گذاشت لب طاقچه.

درباره عقل اتفاقاً یک استدلالهای خیلی روشنفکرانه و متجددانهای میکند.