این مطلب صحبت بکنم.

واقعاً هم چنین است. در درجه اول، در ادبیات ما تحقیر عقل زیاد دیده میشود، هم در ادبیات عرفانی و هم در ادبیات غیرعرفانی. و بعلاوه جریانهایی در تاریخ اسلام رخ داده است که در آن جریانها مسئله عقل مطرح بوده: یکی جریان کلامی اشعری و معتزلی است، دیگر جریان فقهی قیاس ابوحنیفه و مخالفت با قیاس ابوحنیفه، و سوم مسئله عرفان و تصوف است، که این سه تقریباً سه جریان اصیل است که باید بحث بشود. در اینجا واقعاً ما با سه مکتب برخورد میکنیم که در کلام هریک از آنها، از یک وجهه خاصی، نوعی مخالفت با عقل میبینیم، ولی هرکدام یک راه بالخصوصی است و یک وجهه خاصی دارد. از این سه مکتب که بگذریم، به طور متفرقه هم- نه به صورت مکتب- سخنانی است که در میان ما حُکم مَثَل سائر را پیدا کرده (و این چیزهایی که در میان مردم حکم مثل سائر را پیدا میکند اثر تربیتی فوق العادهای دارد، یعنی اثر بسیار زیادی در تکوین روحیه مردم دارد). ابتدا از این متفرقهها شروع میکنیم و بعد وارد آن سه مکتب میشویم.

تحقیر عقل در امثال سائر میان مردم و در ادبیات

در این متفرقهها گاهی از عقل و هوش به این عنوان انتقاد شده که عقل و هوش دشمن انسان است، به معنی اینکه آسایش را از انسان سلب میکند، راحت را از انسان میگیرد، عامل سلب آسایش و راحتی است، چرا؟ برای اینکه انسان اگر عقل و هوش نداشته باشد حس نمیکند، وقتی حس نکند ناراحتیها را درک نمیکند، و وقتی که موجبات ناراحتی را درک نکرد آن دردی که ناشی از این موجبات ناراحتی است برایش پیدا نمیشود. مثلًا شعر معروفی است که میگوید:

خود ما هم گاهی مثلًا میگوییم: خوشا به حال فلان کس که بعضی چیزها را نمیفهمد، یا: خوشا به حال تو، چقدر تو راحتی که نمیفهمی، من بدبختم که حس میکنم و میفهمم. فرخی یزدی از شعرای انقلابی نیم قرن اخیر میگوید:

از این نمونه زیاد داریم. آیا این منطق اساساً منطق صحیحی است یا منطق