مخصوص انسان بحث کنیم. آنجاست که ارزش یک مکتب بیشتر روشن میشود.

پرورش استعداد عقلانی

در میان استعدادهای مخصوص انسان، در درجه اول استعداد عقلانی است، و این همان چیزی است که در ادیان، ما میبینیم که اگر هم خود ادیان و صاحبان اصلی ادیان اینجور نباشند ولی غالباً در میان پیروان و روحانیان ادیان این مطلب بوده است که همیشه دین را به عنوان حقیقتی بر ضد عقل و نقطه مقابل عقل عرضه میداشتهاند و عقل را به عنوان یک وجود مزاحم و یک مانع دین و چیزی که یک انسان متدین باید آن را کنار بگذارد و الّا نمیتواند دیندار باشد [معرفی میکردهاند.] در مسیحیت بالخصوص این مطلب را به وضوح میبینیم، و در خیلی ادیان دیگر. حال اسلام با این استعداد انسانی چگونه مواجه شده است؟.

اینجا یکی از آن جاهایی است که ارزش واقعی اسلام را به روشنی میبینیم.

اسلام یک دین طرفدار عقل است و به نحو شدیدی هم روی این استعداد تکیه کرده است؛ نه فقط با او مبارزه نکرده بلکه از او کمک و تأیید خواسته است، و تأیید خود را همیشه از عقل میخواهد. در این زمینه آیات قرآن زیاد است، آیات دعوت به تعقل و تفکر یا آیاتی که به شکلی مطلب را طرح کردهاند که فکرانگیز و اندیشهانگیز است. ما برای اینکه بحثمان مفصل نشود، این مطلب را به تفصیل ذکر نمیکنیم چون واضح است و نیازی به توضیح ندارد. فقط به عنوان نمونه اندکی عرض میکنیم.

تعقل در قرآن

اسلام طرفدار تعقل است و شدیداً هم طرفدار است. یک آیه و یک حدیث را میخوانم و از آیه شروع میکنم که آن حدیث هم از این آیه شروع کرده. در سوره زمر میخوانیم:

فَبَشِّرْ عِبادِ. الَّذینَ یسْتَمِعونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعونَ احْسَنَهُ اولئِک الَّذینَ هَدیهُمُ اللَّهُ