کرد و این کار، خود نوعی علاقه به انسان است؛ یعنی مبارزه کردن با انسانِ ضد انسان به خاطر انسانیت، خود نوعی علاقه به انسانیت و علاقه به بشریت است اما بشریت معنیدار، بشریتی که معنی بشریت در آن باشد.

خودِ مذهبی

در اینجا ممکن است کسی بگوید که تو آمدی «خود» ها را درجه به درجه برشمردی، گفتی خود فردی، خود خانوادگی، خود قومی و ملی، خود نژادی، تا رساندی به خود انسانی. خود مذهبی چطور؟ آن هم یک خودی است؛ آیا این میتواند برای ما یک حصار باشد؟ ما خودمان هم میگوییم مسلمان باید مسلمان را دوست داشته باشد، مسلمان با غیر مسلمان رابطه وِداد برقرار نمیکند، اشِدّاءُ عَلَی الْکفّارِ رُحَماءُ بَینَهُمْ [1]. اگر بناست مرز قائل شدن بد باشد، اینجا هم بد است و کار ضد اخلاق است.

جواب این است: واقعاً هم اگر این مسئله بخواهد به صورت یک تعصب ظاهر شود، یعنی شخص تعصب داشته باشد در مورد هرکسی که در زیر لوای اسلام است، و بالنتیجه تعصب داشته باشد علیه هرکسی که در زیر لوای اسلام نیست، خیرخواه آن باشد و بدخواه این، چنین چیزی خوب نیست و اسلام هم آن را نخواسته است.

اسلام خواسته که ما خیرخواه همه مردم و همه افراد بشر حتی کفار باشیم. دشمنی با کافر اگر از بدخواهی سرچشمه بگیرد، ضد اخلاق است. ما حتی نباید بدِ کافر را بخواهیم، بلکه باید مثل پیغمبر اکرم باشیم که فرمود: من دلم به حال اینها میسوزد که چرا به آنچه که خیر و حق خودشان است نمیرسند.

ولی وقتی که اینها خود هدایت نمیشوند و گذشته از این به صورت خار در سر راه دیگران در میآیند، باید به اینها به چشم یک مانع نگاه کرد، ولی نباید بدخواهشان بود. حتی انسان، بدخواه ابوجهل هم نباید باشد و مثلًا بگوید: خدا نکند که ابوجهل مسلمان شود و به شهادت برسد. نباید آرزو کنیم که ابوجهل یا ابوجهل مانندها یک وقت راه به حق پیدا نکنند. یزید بن معاویه هم وقتی که از زین العابدین علیه السلام سؤال میکند که آیا اگر من توبه کنم توبه من قبول است یا نه،