را از دست داده است.

از همه اینها صریحتر جملهای است در وصیت به امام حسن علیه السلام: اکرِمْ نَفْسَک عَنْ کلِّ دَنِیةٍ نفس خویش را از هر کار پستی برتر و بالاتر بدار، وَ انْ ساقَتْک الَی الرَّغائِبِ هر اندازه نفس، تو را به سوی شهوات و رغبتها بکشاند، تو نفس را از این آلودگیها برتر بدان. فَانَّک لَنْ تَعْتاضَ بِما تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِک عِوَضاً تو هرچه را از دست بدهی میتوانی عوضش را به دست آوری مگر آن مقدار که از خود و جانت از دست بدهی؛ اگر نفست را لکهدار کنی، آن دیگر عوض ندارد. وَ لا تَکنْ عَبْدَ غَیرِک وَ قَدْ جَعَلَک اللَّهُ حُرّاً [1] هرگز بنده دیگری مباش زیرا خدا تو را آزاد آفریده است.

ممکن است کسی بگوید اگر آدم میخواهد با نفس پرستی مبارزه کند، اگر بنده کسی نباشد که بیشتر نفس پرستی کرده تا اینکه آزاد باشد. نه، آن نفسی که باید با آن مبارزه کرد غیر از این نفسی است که باید آن را حفظ کرد. این جملهها را علی علیه السلام میگوید که تمام شعارش مبارزه با هواپرستی و نفس پرستی است. معلوم میشود که آن هواپرستی و نفس پرستی که اسلام با آن مبارزه میکند غیر از آن چیزی است که میخواهد آن را زنده کند.

محمّد اقبال پاکستانی (در کتاب اقبال شناسی، ترجمه آقای سید غلامرضا سعیدی) یک بخش اشعار و یا یکی از فصلهای افکارش «فلسفه خودی» است. در میان شعرا تنها کسی که به این نکته (یعنی بازگشت به خود، دریافت خود و پیدا کردن خود) توجه داشته، اقبال است.

امام صادق در حدیثی که در تحف العقول (صفحه 304) هست، میفرماید:

وَ لا تَکنْ فَظّاً غَلیظاً یکرَهُ النّاسُ قُرْبَک وَ لا تَکنْ واهِناً یحَقِّرُک مَنْ عَرَفَک..

از آن اشخاص تندخو مباش که مردم خوش ندارند به آنها نزدیک شوند، ولی خیلی هم سست و شُل نباش که هرکه تو را میبیند تحقیرت کند. یعنی اسلام نمیپسندد که یک نفر مسلمان تحت عنوان اینکه با نفس باید مبارزه کرد، خود را به صورت یک