3. اخلاق حدیثی، یعنی اخلاقی که محدّثین با نقل و نشر اخبار و احادیث در میان مردم به وجود آوردهاند.

این دو نوع اخلاق، وجوه مشترک زیادی دارندگو اینکه در بعضی نقاط ممکن است اختلاف داشته باشند. اخلاق عارفانه محورش مبارزه و مجاهده با نفس بوده است که این البته در اساس، تعلیم صحیحی است و با اخلاقی که در کتاب و سنت ذکر شده نیز وفق میدهد، ولی در آن نوعی افراطکاری شده است که منجر به یک سلسله تعلیمات که با کتاب و سنت سازگار نیست گردیده و اخلاق اسلامی را یک مقدار از زندگی به مردگی کشانده است. اینها تحت عنوان مبارزه با نفس و خودخواهی و خودپرستی، آن چیزی را که در اسلام به معنی کرامت نفس و شرافت نفس آمده است و به حفظ آن توصیه شده [نادیده میگیرند.] اسلام با نفس پرستی به معنی شکم پرستی و زن پرستی و یا پول پرستی و جاه پرستی مخالف است و با همه اینها اگر بخواهد به صورت معبود درآید مبارزه میکند. طبع انسان هم مایل به اینهاست، و به این جهت با اینها مبارزه میشود که انسان طبعاً به سوی اینها مایل است. ولی چیزهایی هست که طبع، مایل به آنها نیست و با توصیه باید آنها را تقویت کرد، از قبیل عزت خواهی، شرافت خواهی و کرامت نفس خواهی، و این معنایش این است که انسان توجهی به خلاف [آن امور] یعنی به گوهر روح و نفس خود دارد و گوهر روح و نفس خود را برتر میداند از پارهای کارها و خلقیات.

اهتمام به این «خودی» و زنده کردن این «خود»، با مبارزه کردن با آن «خود» هر دو به سوی یک هدف است و برعکس، کشتن این خود، اثر کشتن آن خود را هم از میان میبرد.

مثلًا حدیثی است در نهج البلاغه که میفرماید: مَنْ کرُمَتْ عَلَیهِ نَفْسُهُ هانَتْ عَلَیهِ شَهَواتُهُ [1] آن که نفسش برایش عزت و شرف داشته باشد و احساس شرافت و کرامت برای نفس خود کند، شهوات در نظرش خوار است؛ یعنی اگر این حس در انسان پیدا شود، زود شهوت پرستی را رها میکند. انسان را ارجاع میدهد به خودی در درون خودش که به «خود» ت توجه کن، «خودِ» تو یک مقام عالی دارد و برتر است از اینکه آلوده به این چیزها شود. مثل این است که کسی را به تابلوی بسیار زیبایی که