خود انسان نباشد، برای خود نباشد، و اخلاق آن است که دیوار «خود» خراب شود، دیواری که انسان میان خود و دیگران از خودخواهی کشیده است. فقط دو سه تا از این مکتبها را سراغ داریم که میگویند انسان باید «خودش» را پرورش بدهد و «خوب» همین است، مثل حرفهایی که نیچه گفته و اصلًا با تعلیماتی که تحت عنوان غیردوستی و انسان دوستی و غیرخواهی و ایثار و غیره گفته شده [مباین است.]

میگوید این حرفها همه بیخود است، انسان سعادتمند انسانی است که دنبال قدرت و نیرو برود و نفس کشی معنی ندارد، نفس را باید پرورش داد، ترحم به ضعفا معنی ندارد، ضعیف باید از بین برود، اگر کسی در چاه افتاد باید سنگی هم روی او انداخت و او بالاترین گناهش این است که ضعیف است؛ و اگر ما چنین اخلاقی را ترویج کنیم بشریت را تقویت کردهایم، زیرا پس از مدتی انتخاب نسل میشود و افراد قوی باقی میمانند و بر اثر انتخاب اصلح، بشریت جلو میرود، و بزرگترین خیانت را به بشریت آنها کردهاند که توصیه کمک به ضعفا کردهاند.

این حرف در دنیا غوغایی به راه انداخت، زیرا مسیح را که بیش از همه توصیه به دوستی یکدیگر و کمک به ضعفا کرده است [محکوم میکرد] و تعلیمات او را مضرترین تعلیمات به حال جامعه بشر میدانست.

مسئله دیگر که طرح شده این است که ما دو نوع «خودی» داریم. یکی آن «خودی» که باید آن را شکست و خرد کرد، و همان است که اهتمام به آن را نفس پروری و نفس پرستی و گاهی شهوت پرستی مینامیم. ولی در عین حال یک نوع «خودی» دیگر هست که باید آن را پرورش داد و تربیت کرد و نباید گذاشت منهدم شود که با انهدام آن، ریشه اخلاق اسلام بکلی قطع میشود.

سه نوع اخلاق در جوامع اسلامی

در جوامع اسلامی سه نوع اخلاق داریم:

1. اخلاق فیلسوفانه یا اخلاق سقراطی که به دلیل اینکه خیلی خشک و علمی بوده، از محیط علما و فلاسفه تجاوز نکرده و به میان عموم مردم نرفته است. ولی دو نوع اخلاق دیگر در میان مردم مؤثر بوده است.

2. اخلاق عارفانه، یعنی اخلاقی که عرفا و متصوّفه مروّج آن بودهاند که البته با مقیاس وسیعی مبتنی بر کتاب و سنت است.