اینها چیزهایی است که ما تنها در نماز اسلامی به دست میآوریم و متوجه میشویم که بسیاری از برنامههای تربیتی به وسیله این عبادت و در پیکر این عبادت پیاده میشود؛ گذشته از اینکه خود این عمل، پرورش عشق و محبت خدا و معنویت در انسان است که روح عبادت است.

دو مسئله است که باید گفته شود: یکی اینکه در اخلاق و تربیت اسلامی به چه اصول و مبانیای توجه شده. در اخلاق و تربیت، صحیح نیست که بگوییم: اخلاق خوب، تربیت خوب. اخلاق خوب و تربیت خوب را باید به دست آورد. کسی نمیگوید غیر از این است، ولی عمده این است که هر مکتبی چه سیستم اخلاقی را خوب میداند و چه سیستم اخلاقی را بد میداند. مکتبهای اخلاقی دنیا که همه اخلاق پیشنهادی خود را به عنوان اخلاق خوب پیشنهاد کردهاند تفاوتشان با یکدیگر در حد تضاد است، یعنی حداکثر تباین میانشان هست؛ یک عمل را مکتبی اخلاقی میداند و مکتب دیگر ضد اخلاقی. اخلاق علم دستوری است، یعنی علم «چگونه باید بود» و فرمان اینکه اینطور باش. سؤال این است که چگونه باشیم از نظر این مکتب خوب خواهیم بود؟ پس صرف توصیه کردن به اینکه اخلاق خوب داشته باشید، معرّف یک مکتب اخلاقی نمیتواند باشد. و شاید مکرر گفته باشیم که پوک ترین و بیمغزترین حرفها همین حرف منسوب به زردشت است که میگوید:

گفتار نیک، پندار نیک، کردار نیک. آخر نیکی چه هست؟ مثل این است که از مهندسی برای ساختمان یک مسجد طرح بخواهند، به او بگویند: طرح شما چیست؟

بگوید: یک ساختمان خوب. اول باید دید «خوب» و «ساختمان» در نظر او چیست. یا به یک خیاطی بگویند: چه مدل لباس میدوزی؟ بگوید: یک مدل خوب، ولی معلوم نباشد خوب او چگونه است. این است که وقتی میگوییم اصول و مبانی اخلاق اسلامی، معنایش این است که ببینیم اسلام چه چیزهایی را اخلاق خوب میداند و چه چیزهایی را اخلاق بد. در این صورت ما میتوانیم روش اخلاقی و تربیتی اسلام را بفهمیم.

نظریه نیچه

در اکثر مکتبهای اخلاقی دنیا معیار اخلاق را مبارزه با خودی یعنی خودخواهی و خودپرستی میدانند؛ یعنی فعل اخلاقی آن فعلی است که هدف انسان از آن فعلْ