تو ریخته میشود، لباسی که با آن نماز میخوانی، تمام آنچه که با این عمل تو ارتباط دارد باید مباح باشد، یعنی نباید حرام باشد، اگر یک نخ غصبی هم در لباس تو باشد این عبادت پذیرفته نیست. این نیز پیاده کردن یک برنامه تربیتی مربوط به حقوق اجتماعی در پیکره عبادت است، زیرا اگر این شرط را برای عبادت قرار نمیدادند ضربهای بر عبادت از آن جهت که عبادت است وارد نمیآمد.

نماز و رو به قبله ایستادن

مسئله دیگر- که باز از نماز مثال میآوریم- این است که [اسلام میگوید هنگام نماز] همه رو به یک نقطه بایستند، با اینکه خود اسلام تصریح میکند که از نظر واقعیت عبادت رو به هر طرف بایستید فرق نمیکند: وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَاینَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ [1]. از نظر واقعیت عبادت، ما رو به مشرق یا مغرب، شمال یا جنوب، رو به هر طرف که بایستیم فرق نمیکند، یعنی اینطور نیست که اگر رو به کعبه بایستیم با خدا مواجه هستیم ولی اگر رو به کعبه نایستیم و به طرف دیگر بایستیم با خدا مواجه نیستیم؛ نصّ قرآن است. ولی در عین حال اسلام به خاطر یک مصلحت تربیتی اجتماعی که با روح عبادت ارتباط ندارد یعنی روح عبادت متوقف به آن نیست، چنین استفاده تربیتیای در اینجا میکند، میگوید بجای اینکه نمازی که میخوانی به هر طرف که میخواهی باشد، همه مردم رو به یک نقطه معین بایستند تا افراد بفهمند که باید یکجهت باشند؛ یعنی این درسی است برای وحدت و اتحاد و یک جهت داشتن و رو به یک سو بودن. ولی وقتی که میخواهد نقطهای را انتخاب کند، چه نقطهای را انتخاب میکند؟ (با اینکه میگوید نسبت همه جا با خدا متساوی است) انَّ اوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذی بِبَکةَ مُبارَکاً [2] یعنی اولین معبد و اولین مسجدی که برای عبادت خدای یگانه ساخته شد. ضمناً ما را با تاریخ گذشته مربوط میکند:

سنت ابراهیم و قبل از ابراهیم، همه را به یاد آورید. چون درست است که کعبه به دست ابراهیم بنا شد ولی قبل از او هم بوده، و برحسب روایات، ابراهیم آنچه را که در زمان نوح و یا قبل از نوح بنا شده بود تجدید بنا کرد و بعد از تجدید بنای ابراهیم،