شکل نیز یک سلسله برنامههای تربیتی را در لباس عبادت وارد کرده است. مثلًا از نظر اینکه قلب انسان میخواهد متوجه خدا باشد، این چه اثری دارد که بدن انسان پاک باشد یا نباشد؟ انَّ اللَّهَ ینْظُرُ الی قُلوبِکمْ وَ لاینْظُرُ الی صُوَرِکمْ [1]. ما که با بدن نمیخواهیم پیش خدا برویم، حالا بدنمان پاک باشد یا نباشد، ما با دل میخواهیم پیش خدا برویم، دلمان باید پاک باشد. ولی اسلام وقتی که عبادت را تشریع میکند، چون میخواهد مخصوصاً عبادت هم یک اثر خاصی از نظر تربیتی داشته باشد، چیزی را که به عبادت ربط زیادی ندارد ولی در تعلیم و تربیت مؤثر است در لباس عبادت (اعمّ از واجب و مستحب) پیاده میکند و در ضمن آن میگنجاند، مثل مسئله غسل، مسئله وضو، دائم الوضو بودن، دائم الطّهاره بودن- که یکی از سنتهای اسلامی است- و غسلهای مستحبی به عناوین مختلف. به هرحال [اسلام میگوید] به نماز که میایستید، بدن و جامهتان پاک باشد. این خود یک برنامه نظافت است در ضمن عبادت.

عبادت و حقوق اجتماعی

مسئله دیگر مسئله حقوق است. باز از نظر روح عبادت واقعاً فرق نمیکند که ما روی یک فرش غصبی نشسته باشیم و یا روی یک فرش مباح. اینها قراردادهای اجتماعی است که این فرش مال شما باشد وآن فرش مال من، من در مال شما تصرف نکنم و شما در مال من تصرف نکنید. اینها یک دستوراتی است که برای زندگی اجتماعی مفید است و الّا یک واقعیت و حقیقتی نیست که مثلًا اگر این فرش مال من باشد یک کیفیت واقعی داشته باشد و اگر مال شما باشد یک کیفیت واقعی دیگر داشته باشد. مسئله عبادت یک امر واقعی است؛ یعنی از نظر آن حالت و رابطه روانی که میان انسان و خدا برقرار میشود، این امور نمیتواند واقعاً اثری در عبادت داشته باشد. بعضی چیزها اثر دارد، مثلًا اگر انسان دچار برخی عوارض جسمی و روحی باشد اصلًا عبادت برهم میخورد، و این عوارض مانع حضور قلب و توجه میشود. ولی امور مذکور چنین اثری ندارند. مع ذلک اسلام میگوید جایی که در آن نماز میخوانی، آبی که با آن وضو میگیری، و حتی آن محلی که در آن آب وضوی