دیگر باقی ماند؛ یعنی هیچ وقت مدتی نگذشته است که کعبه خراب باشد. هرگاه خراب شده تجدید بنا کردهاند، نه اینکه مدت زمانی باشد که مخروب مانده باشد.

خود این انتخاب، احترامی است به عبادت؛ یعنی عبادت آنچنان مهم است که اولین نقطهای که در جهان برای عبادت وضع شده، اولین مسجد، اولین معبد، امروز هم باید رو به آن نقطه بایستید.

در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران این بحث را پیش کشیدهام. مسئله تقدیس آتش در میان زردشتیها از قدیم الایام یعنی از بیش از هزارسال پیش در آن مجالسِ بحثی که تشکیل میشد- مخصوصاً در زمان مأمون و بعد از آن- مطرح بوده است و وقتی مسلمین به زردشتیها به خاطر آتش پرست بودن اعتراض میکردند، آنها توجیه میکردند؛ گاهی میگفتند اگر ما آتش پرست هستیم شما هم خاک پرست هستید برای اینکه رو به کعبه میایستید، و گاهی میگفتند ما آتش پرست نیستیم آنچنان که شما خاک پرست نیستید، ما رو به آتش میایستیم نه اینکه آتش را پرستش میکنیم. این حرف در هیچ شکلش حرف درستی نیست.

احساسی که یک نفر مسلمان در مورد کعبه دارد و احساسی که یک نفر زردشتی در مورد آتش دارد (و هر دو احساس ناشی از تعلیماتی است که متون موجود دینی به آنها داده است) خیلی فرق میکند. یک نفر مسلمان که رو به کعبه میایستد هیچ وقت تصور نمیکند که دارد کعبه را تقدیس میکند، و حتی در ذهن یک بچه هم نمیآید که هنگام رکوع و سجود دارم کعبه را تعظیم میکنم. ولی هر آتش پرستی دارد آتش را پرستش میکند، حالا به هر نوعی؛ به عنوان مظهری [از خدا] یا به هر عنوان دیگر. نمیگویند آتش را خالق میدانیم. هر بت پرستی هم بت را خلق کننده نمیداند، بلکه آن را تقدیس میکند. یک آتش پرست نیز آتش را تقدیس میکند.

به هر حال اینکه هنگام نماز همه باید رو به یک جهت بایستند، خود نوعی شکل دادن به عبادت است. روح عبادت یک امر مجرّدی است که اگر انسان در گوشه خلوتی هم باشد و به قول سعدی سر به جَیب مراقبت فرو برد و خدا را یاد کند، آن روح برای او حاصل شده است، ولی اسلام چنین عبادتی را قبول ندارد.

گذشته از اینکه خود شکلهای مختلف رکوع و سجود از نظر آن تذکر، تأثیراتی دارد (یعنی هر حالتی نماینده یک خضوع و خشوع در حضور پروردگار است) اسلام خواسته این روح را در لباس یک سلسله تربیتهای دیگر که آنها را برای زندگی