انسان باید یک جور عکس العمل نشان بدهد، در جای دیگر جور دیگر؛ نه اینکه انسان در یک جا باید یک جور باشد و در جای دیگر جور دیگر. خیلی فرق است بین اینکه بگوییم بشر خودش در هر عصری یک جور باید باشد غیر از جوری که در عصر دیگر باید باشد و در هر منطقهای یک جور باید باشد غیر از جوری که در منطقه دیگر باید باشد، و اینکه بگوییم انسان میتواند آنچنان شخصیت عالیی داشته باشد که در همه جا یک جور باشد ولی مظاهر رفتارش در زمانهای مختلف و شرایط مختلف متفاوت باشد.

طرح یک اشکال

ممکن است کسی بگوید در اسلام دستورهایی هست در مورد خلقیات زن و مرد که پارهای از خلقیات را که برای مرد پسندیده است، برای زن ناپسند معرفی میکند و برعکس پارهای از خلقیات را که برای زن پسندیده است، برای مرد ناپسند معرفی مینماید. آیا از نظر اسلام مدل اخلاقی و مدل انسانی زن و مرد متفاوت است؟ یعنی از نظر انسانیت، اینها دو نوع انسانند؟ و از نظر اسلام دو طرح برای قالب گیری روح اینها پیشنهاد میشود؟ زن از نظر آنچه که ما «خُلق» مینامیم در یک قالب باید ساخته بشود و مرد در قالب دیگر؟ اگر اینطور است پس معلوم میشود پایه این حرف که خلق، یک حقیقت مطلق و ثابتی است متزلزل است و این سخن، اساسی ندارد. اولین دلیلش این است که در مورد زن و مرد فرق میکند.

در نهج البلاغه جملهای هست که ممکن است همین جمله را کسی طرح بکند.

میفرماید: خِیارُ خِصالِ النِّساءِ شِرارُ خِصالِ الرِّجالِ بهترین خصلتها و خویهای زنان همان بدترین خصلتهای مردان است؛ یعنی چیزهایی که برای زن بهترین خصلت است، برای مرد بدترین خصلت است. سه چیز را ذکر میکند: الزَّهْوُ (تکبر) وَ الْجُبْنُ (جبان بودن، ترسو بودن) وَ الْبُخْلُ (بخیل و ممسک بودن). میدانیم که تکبر یک خلق بسیار بد معرفی شده است و حتی از نظر روانی یک نوع بیماری روانی تلقی میشود. جبن و ترس هم که معلوم است، ضعف و ناتوانی است. بخل و امساک هم که پول دوستی و مال دوستی است. اینها که برای مردها بدترین خلق و خویهاست، در نهج البلاغه میگوید بهترین خلق و خوی زن است و زن باید این خلقها را داشته باشد. این چطور میشود؟ بعد حضرت توضیحی میدهند که این توضیح، مشکل را