مطلق است. نمیشود این امر برای یک نفر نسبی باشد و برای یک نفر دیگر مطلق.

دوست داشتن انسانها و علاقهمند بودن به سرنوشت آنها که منشأ خدمت به انسانها میشود، خود امری مطلق است و برای همه کس در همه شرایط و در همه زمانها صادق است. ممکن است بگوییم نه، این هم کلّیت ندارد، زیرا ممکن است یک انسان انسانی باشد موذی، مثلًا انسانی جانی، انسانی قاتل، انسانی مفسد. این انسان را هر مکتبی میگوید باید با او مبارزه کرد و او را از میان برد. پس این هم کلّیت ندارد.

جواب این است که خیر، کلّیت دارد. [انسان دوستی با مبارزه با انسان مفسد] منافات ندارد و لازمه محبت انسانها [مبارزه نکردن با انسان مفسد نیست.] اولًا گفتیم انسانها نه انسان بالخصوص. اگر یک کسی برای انسانها یعنی برای جامعه انسانیت مضر است، علاقه و محبت به جامعه انسانیت اینطور حکم میکند که این فرد را از بین ببریم. ثانیاً آن که میگوید علاقه به انسان، مقصودش انسان به عنوان یک حیوان به اصطلاح مستوی القامة و یک سر و دو گوش که روی دو پای خود راه میرود که نیست. انسان یعنی انسانیت، یعنی فضایل انسانی، نه این گوشت و پوست. اگر انسان این گوشت و پوست بخواهد باشد هیچ فرقی میان انسان و حیوان نیست، انسان هم حیوانی است که جانی دارد و میخورد و میخوابد و شهواتی دارد، پس برایش نمیتوان ارزش قائل شد. وقتی میگوییم «انسان»، به اعتبار آن کمالات و اعتبارهای انسانی میگوییم. اگر کسی ضد انسان باشد و در واقع انسان بالقوّه و ضد انسان بالفعل باشد، او انسان شمرده نمیشود.

به هر حال اگر ما پایه اخلاق را دوستی انسانها بدانیم، اخلاق به معنی یک خصلت و خوی امری ثابت است. (فعل اخلاقی را بعد میگویم). همینطور اگر ما اخلاق را به معنای یک سلسله الهامات وجدانی بدانیم- که آقای کانت در فلسفه خود آورده و یک سلسله اصول را طرح کرده که اینها الهاماتی است که وجدان هر انسان به او الهام میکند- مسلّم آن الهامات یک الهامات کلی و دائم است و در همه زمانها صادق میباشد، زیرا او مطلب را به عنوان [یک امر] کلی در همه زمانها ثابت میداند.

گفتیم راسل و غیره اخلاق را به نحو دیگری تعریف میکنند و میگویند معیار اخلاقی بودن، هماهنگی منافع فرد و مصالح اجتماع است، چون انسان یک موجود