است، باید این احساسات را تقویت کرد و موجبات بغض و دشمنی را از میان برد.

آن که معتقد است که اخلاق از مقوله زیبایی است، میگوید باید حس زیبایی را در بشر تقویت کرد، و از جمله زیباییهای اخلاقی تناسب روحی است. آن قولی که عقیده داشت که ریشه اخلاق یک وجدان مستقل است معتقد است که باید خود وجدان را تربیت کرد، راهش هم این است که هر غریزهای وقتی که کار آن را زیاد انجام دهیم رشد میکند، پس باید کارهای خیرخواهانه زیاد انجام داد تا آن وجدان تربیت شود.

آن کسی که معتقد به روح مجرّد است میگوید اگر شما بخواهید پایه صحیحی برای اخلاق به وجود آورید این تعلیم را به بشر یاد دهید که تو روحی داری و بدنی، و کمال روح تو غیر از کمال بدن توست، تو میمیری و بعد از آنکه مردی روحت باقی میماند، پس اساس تربیت باید از روح باقی و روح مستقل از بدن آغاز شود.

آن کسی هم که معتقد است که اخلاق همان هوشیاری است میگوید باید تعلیم داد، باید به مردم یاد داد که منافعشان در این است که مصالح اجتماع را رعایت کنند.

پس راه تربیت بنا بر هریک از این مکتبها متفاوت است.

اخلاق مذهبی

مطلب دیگر این است که برخی مدعی هستند که فعل اخلاقی مساوی است با فعل دینی. این هم مکتبی است. در این صورت این حرفها همهاش غلط است؛ هر فعلی که دینی شد اخلاقی است و گرنه اخلاقی نیست. حداقل این است که بعضی از افعال دینی را در نظر بگیریم، افعال دینیای که در آنها نفع غیر مطرح باشد. ولی بالاخره ریشه اخلاقی بودن فعل، دینی بودنش است. پس ما نمیتوانیم اخلاق علمی، فلسفی و عقلی داشته باشیم. فقط و فقط میتوانیم اخلاق مذهبی داشته باشیم.

این البته دو جور میشود تقریر گردد: یکی آنطور که معمولًا دیگران- مثل ویل دورانت- تقریر میکنند که اخلاق قدیم اخلاق دینی بود به این ترتیب که مبتنی بر ترس و طمع نسبت به جهان دیگر بود، مثلًا میگفت: راست بگو و دروغ نگو زیرا اگر دروغ بگویی در جهان دیگر عقوبت میشوی، امانت به خرج ده تا در جهان دیگر به تو پاداش دهند.

این نظریه خیلی شبیه به نظریه ضد خود- که نظریه امثال راسل است-