حسی است، تناسب در امور معنوی و روحی نیز عامل جمال و زیبایی روحی است و انسان بالفطره عاشق جمال و زیبایی است. میگویند کار اخلاقی یعنی کار زیبا، و زیبایی عقلی ناشی از تناسب است.

اخلاقیون میگویند ریشه همه اخلاقها عدالت است [1]، و عدالت را به موزون بودن تفسیر میکنند و آنگاه اخلاق فاضله را حد وسط قرار میدهند، یعنی اخلاق موزون. همینطور که اگر انسانی از دو چشمش یکی درشت و یکی ریز باشد طبعاً بدگِل است ولی اگر هر دو مثل هم باشند البته زیباتر است، و بهطور کلی در زیبایی بدن انسان در هر عضو یک نسبت و فرمول مخصوص هست که اگرچه قابل تعریف نیست ولی قدر مسلّم این است که این نسبت به کار رفته است، در خصایص روحی و معنوی انسان هم اگر این تناسب به کار برود یک نوع زیبایی به وجود میآید. مثلًا انسان خوب است درشتخو باشد یا نرمخو؟ یک حالت حد وسطی میان درشتی و نرمی هست که نه انسان آنچنان درشتخو باشد که دیگران رنج ببرند و نه آنچنان نرمخو که او را به تمسخر گیرند. به قول سعدی:

وقتی کسی این حالت را پیدا میکند، افراد دیگر او را دوست دارند. ما، آدمهای خوب و اخلاقی و عادل و مسلط بر شکم و غضب و شهوات خود را که هرکدام از این قوا و استعدادهای خویش را در جای خود به کار میبرند دوست داریم و شیفته آنها میشویم و به آنان ارادت پیدا میکنیم. به عقیده این دسته، این ارادت پیدا کردن به آدمهای خوب یک نوع جمال پرستی است. در نظر اینها ریشه خُلق خوب یا فعل اخلاقی، زیبایی است و پایه زیبایی تناسب است. این است که وقتی میخواهند اخلاق خوب را به دست دهند میگویند آنگاه که قوا و غرایز در حد افراط یا تفریط نباشند اخلاق عالی به وجود میآید. پس به قول اینها معیار، زیبایی است و پایه زیبایی تناسب میباشد و این مبتنی بر این اصل فلسفی و روانی است که زیبایی منحصر به زیبایی حسی نیست بلکه زیبایی معنوی هم هست، و دلیلش این است که افراد بشر وقتی فرد دیگری را که به اخلاق خوب (اخلاق متناسب) آراسته است میبینند همان عکس العمل در آنها پیدا میشود که در مقابل جمالها پدید میآید،