ایثار

ممکن است این نظریه را به این تعبیر بگوییم که معیار فعل اخلاقی، ایثار است. ولی باید دید ایثار به چه انگیزهای صورت میگیرد. گاهی انسان ایثار میکند و غیر را بر خود مقدّم میدارد به خاطر حبّ شهرت و خوشنامی یا به خاطر تعصبات قومی و فامیلی و غیره. خیلی اوقات اتفاق میافتد که افرادی تحت تأثیر احساسات خاص میهنی یا غیرمیهنی یا خودخواهی و یا برای اینکه نامشان در تاریخ بماند، حتی خود را فدا هم میکنند. تازه این افراد، خودخواهان بزرگی نیز هستند. پس صرف ایثار را نمیتوان معیار فعل اخلاقی نامید، زیرا ایثار با خودخواهی هم جور در میآید. باز تعبیر اول که گفتیم: «هر فعلی که انگیزهاش دگرخواهی باشد نه خودخواهی، فعل اخلاقی است» از این تعبیر کاملتر بود، ولی چنانکه گفتیم آن هم کافی نیست.

ب . حسن و قبح ذاتی افعال

قدما میگفتند کارهای اخلاقی کارهایی است که حسن ذاتی دارد و در مقابل، کارهای ضد اخلاقی کارهایی است که قبح ذاتی دارد، و معتقد بودند که عقل انسان حسن ذاتی کارهای اخلاقی و قبح ذاتی کارهای ضد اخلاقی را درک میکند. مثلًا میگفتند عقل هرکسی میفهمد که راستی ذاتاً خوب است، ذاتاً جلیل است و ذاتاً زیباست، و دروغ ذاتاً بد است [1]. عقیده داشتند که حاکم بر وجود انسان ممکن است قوای حیوانی- مثلًا یکی از انواع شهوت- باشد و ممکن است عقل باشد. افراد شهوت پرست- مثلًا شکم پرست- حاکم بر وجودشان شهوت است. برخی حاکم بر وجودشان خشم و غضب یا واهمه و کارهای شیطنت آمیز و مکرهاست، و برخی حاکم بر وجودشان عقل است. آنها قائل بودند که عقل، حسن و قبح ذاتی امور را درک میکند، و میگفتند کار اخلاقی آن کاری است که به حکم عقل صورت گرفته باشد و انسانهای اخلاقی یعنی کسانی که عقل بر وجودشان حاکم است و شهوت و غضب و واهمه بر وجودشان حاکم نیست (بلکه اینها به منزله رعیت عقلاند، یعنی از او دستور میگیرند) و شهوات آنها روی حساب و اندازه گیری عقل کار میکنند،