اگر عقل گفت در اینجا این شهوت باید اعمال شود اعمال میشود وگرنه اعمال نمیشود. و میگفتند مادام که انسان، حاکم بر وجودش قوّه شهوت یا غضب و یا واهمه باشد فعلش غیر اخلاقی است و به تعبیر آنها حیوانی است. آنها تعبیر به اخلاقی و طبیعی نمیکردند، به انسانی و حیوانی تعبیر میکردند.

البته این حرفی نیست که صددرصد بتوان اثباتش کرد، اگرچه اخلاق سقراطی بر همین مبناست، مخصوصاً مسئله حسن و قبح ذاتی افعال که خود حکما برایش چندان پایهای قائل نیستند. به هر حال این هم نظریهای است که معیار فعل اخلاقی، عقلانی بودن آن است؛ یعنی از مبدأ عقل سرچشمه گرفته باشد نه از مبدأ شهوت و غضب و واهمه.

ج . الهام وجدان

نظریه دیگر متعلق به کانت است. او معتقد است که فعل اخلاقی آن فعلی است که مطلق باشد؛ یعنی انسان آن را انجام بدهد نه برای غرضی، بلکه فقط به خاطر خود آن کار و به حکم یک تکلیف که او معتقد است از وجدان سرچشمه میگیرد.

وجدان انسان یک سلسله تکالیف بر عهده او میگذارد، و هرکاری که انسان انجام دهد نه برای هدف و مقصودی بلکه فقط برای اینکه تکلیفی را انجام داده باشد، فعل اخلاقی است. حالت انسان در اینجا درست حالت فردی در مقابل فرد دیگر است که فقط آماده انجام تکالیفی است که از ناحیه او گفته شود و کاری به این ندارد که او چه دستور میدهد، هرچه باشد انجام میدهد. او معتقد است که هر فعلی که از الهام وجدان سرچشمه گیرد فعل اخلاقی است، و هر فعلی که چیز دیگری در آن دخالت داشته باشد- شرط یا قید و خصوصیتی که آن را مشروط کند- آن را دیگر نمیتوان فعل اخلاقی نامید. این هم یک فرضیه است.

د . دگردوستی اکتسابی

نظر دیگری که نزدیک به نظر اول است میگوید: معیار فعل اخلاقی، دگردوستی است ولی با این فرض که دوستی اکتسابی باشد نه طبیعی. بنابراین ما دو نوع دگردوستی داریم:

1. دگردوستی طبیعی، مثل محبت مادرانه و تعصبهای قومی و فامیلی