2. استعداد اخلاقی (وجدان اخلاقی) و این را امر اصیلی در انسان میدانند که انسان در عمق سرشت و فطرت خود، اخلاقی خلق شده؛ یعنی اینطور خلق شده که دیگران را دوست بدارد و خدمت کند و احسان نماید، و از اینکه کار بدی انجام دهد مثلًا ظلمی به دیگران بکند رنج میبرد. خلاصه وجدانی که انسان دیگران را از خود و خود را از دیگران بداند، در هر کسی وجود دارد. این مسئلهای است که از قدیم مطرح بوده که ریشه احساسهایی مثل احساس ترحم نسبت به دیگران یا احساس میل به خدمت به انسانهای دیگر چیست؟ آیا ریشهای در سرشت ما دارد و یا ندارد و صرف تلقین اجتماع است، و اگر در سرشت ما ریشه دارد به کجای سرشت ما مربوط میشود؟ آیا مربوط به خودخواهی ما میشود؟ یعنی وقتی ما دلمان به حال دیگری میسوزد، در واقع دل ما به حال خودمان میسوزد که نکند یک وقت ما هم به چنین دردی مبتلا شویم، و وقتی بهطور ناخودآگاه به او خدمت میکنیم مثل این است که برای این خدمت میکنیم که اگر روزی ما هم محتاج شدیم او نیز به ما خدمت کند؟ یا نه، مستقل از این مطلب است و ما اصلًا بدون هیچ نظر و غرضی اینطور ساخته شدهایم که به دیگران احسان کنیم؟.

3. بُعد دینی. در آن مقاله گفته شده که استعداد دینی استعدادی اصیل در انسان است و آن را به حس تقدیس و حس پرستش تعبیر میکند، و این غیر از حس حقیقت جویی و غیر از حس اخلاقی نسبت به همنوعان است؛ حس پرستشِ یک حقیقتِ مافوق و منزّه است که انسان میخواهد در مقابل او خضوع و خشوع کند، با او مناجات نماید و او را تقدیس کند.

4. بعد هنری و ذوقی یا بعد زیبایی. انسان زیبایی را از آن جهت که زیبایی است دوست دارد.

البته استعداد پنجمی هم میتوان گفت و آن استعداد خلاقیت است که انسان، آفریننده و مبتکر و مبدِع آفریده شده و از جمله چیزهایی که هرکس داراست و از آن لذت میبرد قدرت ابداع و ابتکار و نوآوری است.

حال باید دید که اسلام چه دستورهایی در زمینه پرورش حس حقیقت جویی ما یعنی قوه تعقل و تفکر ما داده است. قبلًا گفته شد که اسلام در زمینه علم و عقل فروگذار نکرده. در زمینه استعداد دینی هم شکی نیست که دستورات زیادی دارد.

عبادتها، تذکرها، دعاها، خلوتها، انسها، استغفارها و توبهها، همه در این زمینه