کدام علم؟

در مسئله تعلیم و تعلّم، عمده این است که ما ببینیم حدود این مطلب چیست؟ من در یک سخنرانی به نام «فریضه علم» که در گفتار ماه [1] چاپ شده، بحثی را طرح کردم که بعضی علمها واجب عینی است؛ یعنی خود آن علم به عنوان یک اعتقاد بر هر مسلمانی لازم و واجب است، مثل معرفة اللَّه، علم بِاللَّه وَ مَلائِکتِهِ وَ کتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیوْمِ الْآخِر، آن مقدار که مقدمه ایمان یا از شرایط ایمان است، چون ایمان در اسلام گرایش عَنْ علمٍ است نه گرایش عَنْ تقلیدٍ. این علم واجب عینی است. این را همه علما ذکر کردهاند. پس «طَلَبُ الْعِلْمِ فَریضَةٌ» قدر مسلّم شامل آن علمهایی که از شرایط ایمان است هست. از این که بگذریم، باید ببینیم که [علم فریضه] چیست؟.

یک بحث تقریباً لغو و بیهودهای میان اصناف علمای اسلامی درگرفته راجع به اینکه این علمی که فریضه است چه علمی است؟ فقها گفتند که مقصود علم فقه است برای اینکه مقدمه عمل است. علمای اخلاق گفتند خیر، علم اخلاق خیلی از آن لازمتر و واجبتر است. علمای کلام گفتند علم کلام است. علمای تفسیر گفتند علم تفسیر و کتاب اللَّه است.

ولی این دیگر بحث ندارد، زیرا علم یا خودش هدف است و یا مقدمه است برای هدفی. هرجا که خودش هدف است واجب است، مثل همین اصول عقاید. هرجا هم که خودش هدف نیست، اگر هدفی از هدفهای اسلامی متوقف به آن باشد، از باب مقدمه واجب، واجب میشود. خود فقها این سخن را میگویند که آموختن مسائل، واجب مقدّمی ولی واجب تهیؤی است و به اصطلاح واجب نفسی تهیؤی است، یعنی آن چیزی که بر ما واجب است عمل کردن است. مثلًا ما باید نماز بخوانیم، ولی اینکه انسان بخواهد درست نماز بخواند، بدون اینکه مسائل نماز را بداند امکان ندارد. پس برای اینکه انسان برای خواندن نماز آماده شود، یعنی بتواند نماز را صحیح بخواند، واجب است مسائل نماز را یاد بگیرد.

اختصاص به نماز و روزه و این گونه تکالیف ندارد. هر وظیفهای از وظایف اسلامی که نیازمند به علم باشد، همان علم برایش واجب میشود به عنوان یک واجب نفسی تهیؤی؛ یعنی واجبی که ما را آماده میکند برای واجب دیگر، واجبی