بحمداللَّه این بال بشر خیلی رشد کرده. این یک بالش که بال علم است خوب رشد کرده ولی آن بال دیگرش که بال ایمان است همین جور مانده (و مرغ با یک بال نمیتواند پرواز کند) همانطور که ایمان نیز در برخی محیطها رشد میکند ولی در محیط جهل و تعصّب برای بشر جز بدبختی چیز دیگری نمیآورد. قرآن تکیهاش روی هر دو اینهاست: بال علم و بال ایمان، و با این دو بال است که مشکلات بشر آنچنان که باید حل میشود.

قرآن گاهی از علم، جدا سخن میگوید و از ایمان جدا، مثل: وَ قالَ الَّذینَ اوتُوا الْعِلْمَ [1]. گاهی هم علم و ایمان را با یکدیگر توأم میکند: وَ قالَ الَّذینَ اوتُوا الْعِلْمَ وَ الْایمانَ [2] آنها که هم از موهبت دانش و روشنایی و قدرتی که دانش میدهد [برخوردارند و هم از موهبت ایمان.] حدودی که دانش به انسان روشنایی میدهد آن است که فضای طبیعت را برای انسان روشن میکند، قدرت انسان را بر طبیعت افزایش و بسط میدهد و طبیعت را در اختیار انسان قرار میدهد. ولی ایمان دژی را فتح میکند که آن دژ در قلمرو علم نیست و علم قادر به فتح آن دژ نیست. آن دژ درون خود انسان است، نفس انسان است.

در احادیث شیعه و سنی حدیثی است معتبر از پیغمبر اکرم، و پیغمبر حرفها را چه بجا میگوید! موقعیت را تشخیص میدهد کجا حرف حق خودش را بزند.

میخواهد مسئله مجاهده با نفس را مطرح کند، میگذارد یک روزی که عدهای از اصحابش با غرور و افتخار از یک جنگ برگشتهاند، میآید جلو به اینها آفرین میگوید، ولی اینچنین آفرین میگوید: مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهادَ الْاصْغَرَ وَ بَقِی عَلَیهِمُ الْجِهادُ الْاکبَرُ آفرین بر گروهی که جهاد کوچکتر را انجام دادهاند و جهاد بزرگتر باقی مانده است. یا رسول اللَّه! جهاد بزرگتر چیست؟ خیال کردند صحنه دیگری است نظیر آن جنگ. فرمود: جِهادُ النَّفْس [3]؛ یعنی اسلامِ من دو جهاد میخواهد: هم در جبهه بیرونْ جهاد با انسانهای طاغی و متمرّد، و هم جهاد با نفس؛ یکی به تنهایی کافی نیست. مولوی اینجا واقعاً تابلو خوبی ساخته است در آن شعرهایش که میگوید: