مؤمن نبود. ایمان مسئلهای است مبتنی بر آگاهی، ولی [همراه با] گرایش. ایمان یعنی تسلیم، یعنی خداآگاهی مقرون به گرایش و تسلیم در پیشگاه حق.

تنها دوای درد بشر امروز خدا آگاهی مقرون به گرایش و تسلیم و خضوع در مقابل حق است. یک دوا هم بیشتر ندارد. البته قرآن همیشه علم و ایمان را در کنار یکدیگر ذکر میکند. بشر امروز علم را دارد، دوای درد او ایمان است. از آگاهی روشنفکرانه و غیر روشنفکرانه کاری ساخته نیست. آگاهی آخرش آگاهی است.

تمام اینها را برای فرار از ایمان گفتهاند. میخواستند پای ایمان در میان نیاید بلکه بتوانند با آگاهی و علم مشکل را حل کنند، نشد. آگاهی فلسفی هم به جایی نرسید، آگاهی روشنفکری هم به جایی نرسید. اخیراً آهنگ دیگری ساز کردهاند.

عدهای میگویند: فرهنگ انسانگرا [لازم است.] در حالی که انسان باید فرهنگ گرا باشد. مگر فرهنگ، انسانگراست؟! فرهنگ برای بشر فرهنگ است. فرهنگ آخرش برای بشر دانش است. اگر شما از فرهنگهایی که اینها توصیه کردهاند مثل نصایح سعدی [ایمان به خدا را بگیرید، چیزی از آنها باقی نمیماند.]

عرفان منهای مذهب !

اخیراً به عرفان توجه پیدا کردهاند از باب اینکه آن را فرهنگ انسانگرا میدانند.

نمیدانند که اساس عرفان، خداآگاهی و تسلیم به خداست. میخواهند عرفان را از خدا جدا کنند و عرفان هم باشد. خیلی عجیب است! من در نوشتههای امروز ایرانیها میبینم به عرفان گرایش پیدا کردهاند، عرفان منهای خدا و مذهب! این خیلی عجیب است! امکان ندارد. امام باقر فرمود: غَرِّبوا وَ شَرِّقوا ... [1] به غرب عالم بروید، به شرق عالم بروید، آخرش باید بیایید اینجا زانو بزنید تا حقیقت را بفهمید.

این است که آینده بشریت چارهای ندارد جز تسلیم به ایمان، یعنی خداآگاهی مقرون به تسلیم و خضوع. بحرانهای حل ناشدنی و مشکلات امروز بشر، تمامْ بحرانهایی است معنوی و اخلاقی. ریشهاش در کجاست؟ فقدان ایمان. در گذشته بشر خیلی بحرانها داشت که منشأش جهل و نادانی و فقدان علم بود ولی امروز