مطرح کردند. آمدند فرق گذاشتند میان عالِم و روشنفکر. سارتر و دیگران آمدند مسئله روشنفکر را طرح کردند، گفتند: از علم و عالم، از فرهنگ به تنهایی کاری ساخته نیست، روشنفکر به وجود بیاورید. روشنفکر کیست؟ «روشنفکر کسی است که یک نوع آگاهی خاص دارد که آن آگاهی خاص، او را به سوی هدفهای انسانی میکشاند.» آگاهی جز اطلاع چیز دیگری نیست. آگاهی یعنی آگاهی. آیا آگاهی و اطلاع میتواند انسان را بسازد؟ سنایی ما بهترین حرفها را زده است که: «چو دزدی با چراغ آید گزیدهتر برد کالا». آگاهی جز اینکه فضا را برای انسان روشن میکند، کار دیگری نمیکند. آگاهی به انسان هدف نمیدهد، همانطور که علم برای انسان هدف خلق نمیکند. علم، انسان را در رسیدن به هدفهایش کمک میکند ولی به انسان هدف نمیدهد که از این راه برو یا از آن راه. علم به انسان کمک میکند در رسیدن به هدفها. علم میگوید من به تو وسیله میدهم، مثلًا اتومبیل میدهم. اگر در گذشته تا قم یا قزوین میخواستی بروی دو شبانه روز طول میکشید، حالا در عرض دو ساعت میتوانی بروی. اما آیا علم میگوید که با این اتومبیل برو مثلًا قم به کمک فقرا بشتاب یا برو آنجا دزدی کن؟! ماشین میگوید هرکار تو میخواهی بکنی من در اختیار تو هستم، من نمیتوانم تو را بسازم و به تو هدف بدهم، هرجا که میخواهی بروی من به تو کمک میکنم.

جلال آل احمد یک حرف خیلی خوبی در کتاب غربزدگی دارد، میگوید: یک پیسی بود راجع به یک نمایشی، من ترجمه میکردم. مدتی فکر میکردم که هدف او چیست؟ آخرش رسیدم به اینجا که میگوید چنین و چنان شد، بعد هرکسی به هر راه که میخواست برود سریعتر رفت. فهمیدم نقش علم را دارد میگوید که نقش علم فقط این است که بشر را در راهی که میرود سریعتر و تندتر به مقصد میرساند، و راست است.

از آگاهی به تنهایی کاری ساخته نیست. قرآن میگوید آگاهترین آگاهها شیطان بود، خیلی هم خودآگاهیاش کامل بود، حتی خداآگاه بود. قرآن خداآگاهی را هم کافی نمیداند و اصلًا برای آگاهی از آن جهت که آگاهی است جز ارزشِ روشن کردن ارزش دیگری قائل نیست. میگوید: شیطان خدا را میشناخت، آگاه به خدا بود، به نبوت پیغمبران اعتقاد داشت، به وجود قیامت ایمان و اعتقاد داشت (اقرار همه اینها را از شیطان نقل کرده است) ولی در عین حال کافر بود، چرا؟ [زیرا]