تنهایی کافی نیست، فلسفه اجتماعی و ایدئولوژی هم لازم است. از علم به تنهایی کاری ساخته نیست. یک نهضت ضد علم به معنای کافی نبودن علم بدون یک ایدئولوژی به وجود آمد. آمدند برای بشر ایدئولوژی ساختند، «ایسم» های مختلف.

ولی ایدئولوژی، جهان بینی و انسان شناسی میخواهد. باید نظر خودش را درباره انسان و جهان بگوید تا بعد بتواند در مکتب اجتماعی خودش آن نتیجههای ایده آل مقدس را بگیرد. آمد در «جهان بینی» خدا را نفی کرد، در انسان روح را نفی کرد، انسان را به صورت یک ماشین اقتصادی معرفی کرد، بعد خواست یک ایده اجتماعی مقدس بسازد. نشد. چنین چیزی نمیشود: به انسان بگویند در عالم خدایی وجود ندارد، در تو هم هیچ شیء مقدسی وجود ندارد، اما تو متعهد و ملتزم باش که برای ایدههای مقدس اجتماعی کار بکنی، متعهد باش آز و حرص نداشته باشی، ظلم نکنی و دلت به حال دیگران بسوزد. بدیهی است ایندو ضد یکدیگرند.

آن تعلیمات اساسی فلسفی جهان بینی انسان شناسی برضد این ایده اجتماعی است.

ژرژ پولیتسر در کتابش مینویسد: «ما اگرچه از نظر فلسفی ماتریالیست هستیم، از نظر اخلاقی ایده آلیست هستیم.» مگر میشود انسان از نظر فلسفی ماتریالیست باشد، از نظر اخلاقی ایده آلیست؟! با گفتن که درست نمیشود.

مدتی خودشان را سرگرم این کار کردند. ولی مگر چنین چیزی امکان دارد؟! همه این تلاشها برای این است که از ایمان فرار کنند. ابتدا گفتند: ایمان نه، علم. ولی علم به تنهایی کار نکرد. بعد گفتند: ایمان نه، فلسفه اجتماعی، مسلک، مرام. ولی مرام بر [اساس] این جهان بینیها عملًا میبینیم شکست خورده، چون هیچ جنبه انسانی ندارد. پیروزیها باز همان پیروزیهای سیاسی و همان سازشکاریهاست. باز دعواها همه سر لحاف ملا نصرالدین است. قطب شرقش را ببین، قطب غربش را ببین؛ امپریالیسمش را ببین، سوسیالیسمش را ببین. آخر کار باز از همان جا سر در آورد که در گذشته سر درمیآوردند.

روشنفکری

عدهای دیگر آمدند فرضیه دیگری تراشیدند، گفتند: قبول است که از علم و دانش به تنهایی کاری ساخته نیست، ولی از صِرف فلسفه اجتماعی هم کاری ساخته نیست.

یک نوع خودآگاهی خاص روشنفکرانه [و به عبارت دیگر] مسئله روشنفکری را