یکمرتبه برمیگردد به این طرف و علیه خودش شورش و عصیان و انقلاب میکند، چه توجیهی دارد؟ کی علیه کی قیام و شورش و انقلاب میکند؟ اینهاست که برای بشر درس است، درس بزرگ. مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ اگر انسان خود را بشناسد خدای خودش را شناخته است.

این گرایشهای شدید از کجا پیدا میشود؟ ریشه و منبعش کجاست؟ در باب گرایشهای اخلاقی- که یکی از آنها توبه بود- گرایشهای دیگری هست که با منفعت یک فرد اصلًا سازگار نیست و فقط اسمش خدمت به جامعه و بشریت است، مثل خود را فانی کردن برای باقی ماندن جامعه، خود را محروم کردن برای رفاه جامعه، خود را در رنج انداختن برای به آسایش رسیدن جامعه، که اینها با هیچ حساب مادی جور در نمیآید.

آیا روح اجتماع است که گرایشهای اخلاقی را الهام می کند؟

حال وقتی میخواهند این گرایشها را توجیه کنند چه میگویند؟ بعضی گفتهاند روح اجتماع است که وحی میکند، روح اجتماع الهام میکند به انسان که چنین کار را بکن. «روح اجتماع الهام میکند» معنایش این است که روح اجتماع میفریبد، و جز فریب معنی دیگری ندارد. عین آن حرفی که آن شخص درباره زنبور عسل گفت که روح کندوست که به زنبور عسل وحی میفرستد و او این کارهای شگفت را انجام میدهد، این آقا که در گرایشهای معنوی کمیتش لنگ است میگوید روح جامعه است که دارد وحی میفرستد. جامعه چیست؟ جامعه یعنی مجموع افراد با یک ترکیب مخصوص. جامعه که وجودی مستقل از افراد ندارد مگر یک وجود اعتباری، و وجود اعتباری که روح ندارد. گیرم روح داشته باشد، روح جامعه از کجا این راگرفت و الهام کرد؟ چه کسی به خود روح جامعه الهام کرد؟ و تازه الهیون که میگویند خدای متعال است که به بشر الهام میکند، میگویند خدای عادلی که هیچ عملی را بیپاداش نمیگذارد: لِلَّذینَ احْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ [1]. محال است چنین چیزی که خدا به بشر بگوید: ای بشر! تو سعادت خودت را، هستی خودت را فدا کن برای هیچ و پوچ؛ بلکه پشت سرش پاداش است. از نظر آن حقیقتی که وحی