داشته باشد جدا و مستقل از یکدیگر. [آن دو «خود» عبارتند از] خود واقعی و خود طفیلی و پنداری، یعنی آن چیزی که واقعاً ناخود است و انسان «خود» میپندارد.

آن خودی که باید با او مبارزه کرد و عُجبها، حسادتها، تکبرها، شهوترانیها و ظلمها از آنجا برمیخیزد، خود حقیقی انسان نیست. خود حقیقی الهام بخش اسلامِ فطری است: وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّیها. فَالْهَمَها فُجورَها وَ تَقْویها [1]. این بود تقریر مطلب از نظر اسلامی.

سیری در نظرات مادیین

عرض کردیم که دیگران هم- حتی مادیین- رسیدهاند به اینجا که نمیشود «خود» آدمی را منحصر کرد به همین خود به اصطلاح شناسنامهای. اصلًا شخصیت انسان چیزی است که حتی مادی ترین مادیها برای انسان شخصیت قائل هستند ماوراء شخص. ناچار اینها هم باید در فکر توجیهی برآیند که انسان یک خود عالیتر و بزرگتری دارد. منتها در پاسخ به این سؤال که این خود بزرگتر چیست، دنبال حرفهای دیگر میروند.

یکی از این مکتبها سخنی گفته که چون خیلی به مسائل مهم فلسفی مربوط است ناچارم به اجمال و اشاره رد بشوم. گفته است در انسان دو «من» وجود دارد: یک من فردی و یک من کلی. من فردی این است که خودت را به صورت یک فرد احساس میکنی، و من کلی همان کلی طبیعی است- به اصطلاح- که در همه افراد وجود دارد، یعنی «انسان». از این جهت است که آدمی انساندوست است؛ یعنی اینکه آدمی انساندوست است، به خاطر این است که در او دو خود وجود دارد: یکی خود فرد که جزئی و محدود است و دیگر خود انسان که کلی است.

این حرف، بسیار حرف نادرستی است. معنای کلی را نفهمیدهاند. فلاسفه خیلی بزرگ، مخصوصاً فلاسفه اسلامی، در باب کلی و حقیقت کلی طبیعی تحقیقات بسیار گرانبهایی کردهاند، از بوعلی گرفته تا صدرالمتألهین که دیگر وارد این مطلب نمیشوم. اینها اینجور خیال میکنند که آن منی که در انسان شریف است و احساس شرافت میکند منِ انسانهای دیگر است که باز از طبیعت بیرون