مثل آدمی که یک تابلو بسیار عالی مثلًا تابلو رافائل را میبیند، ارزشش را درک میکند و محال است که بتواند اجازه بدهد که یک آلودگی و کثافتی در آن قرار بگیرد چون عظمت آن را احساس میکند. انسان چون خودش را به علم حضوری درک میکند که از عالم قدرت است، از ضعف و ناتوانی تنفر دارد؛ یعنی وقتی کرامت نفس خودش را احساس میکند، تن به ضعف و زبونی و عجز نمیدهد. غیبت نمیکند، زیرا- مطابق حدیثی که قبلًا خواندم- حس میکند که غیبت عجز و ناتوانی است. حسادت نمیورزد، چون حس میکند حسادت از عجز و ناتوانی است. تکبر نمیکند، چون میفهمد تکبر ناشی از حقارت نفس است. انسان تا حقارت نفس نداشته باشد تکبر نمیکند: ما مِنْ رَجُلٍ تَکبَّرَ اوْ تَجَبَّرَ الّا لِذُلَّةٍ وَجَدَها فی نَفْسِهِ [1] یعنی احدی در دنیا تکبر نمیکند و احدی در دنیا تجبّر و ظلم و ستم نمیکند مگر اینکه در خودش احساس حقارت میکند. آدم متکبر خودِ واقعی را پیدا نکرده. اگر انسان خود واقعی را پیدا کند دیگر احساس حقارت نمیکند، احساس قدرت و عظمت میکند، تکبر یا تجبّر نمیکند چون با روحش ناسازگار است. چرا انسان از علم خوشش میآید و از جهل تنفر دارد؟ چون حقیقتش، خود واقعیاش از عالَم علم است، عین علم است و از جهل تنفر دارد. چرا جود برای انسان به قول اینها یک ارزش و به تعبیر ما یک خیر معنوی است، با اینکه جود از خود مایه گذاشتن است برای دیگران؟ برای اینکه جود، رحمت و افاضه است و انسان خودش حس میکند که من از عالَم رحمتم و لازمه از عالَم رحمت بودن، فیض دادن و فیض رساندن است.

این است که در مکتب اسلام تمام احساسهای اخلاقی، از پیدا کردن «خود» و احساس واقعیت «خود» پیدا میشود. اگر انسان خود واقعیاش را پیدا کند میبیند تمام- به قول اینها- ارزشهای اخلاقی و نیز ضد اخلاقیها معنی پیدا میکند. بعد از این است که انسان میبیند تمام اخبار اسلامی [در باب اخلاق] یک فلسفه خاص دارد و اخلاق در اسلام بر محور خودشناسی و احساس کرامت در خود واقعی است و اخلاق اسلامی بر اساس این پایه بنا شده است. پس معلوم شد که از نظر اسلام در انسان واقعاً دو «خود» وجود دارد، ولی اینطور نیست که در انسان دو «من» وجود