انجام میدهند یا نه؟ این هم خودش سؤالی است. هر مکتبی که بتواند دست روی نقطهای بگذارد که با دست گذاشتن روی آن نقطه تمام استعدادهای وجود انسان هماهنگ با یکدیگر و بدون افراط و تفریط به حرکت درآیند آن مکتب، مکتب جامعی است. این مطلب را فعلًا به عنوان مقدمه در نظر داشته باشید تا وارد مطلب دیگری بشویم، بعد ببینید چگونه نتیجه گیری میکنیم.

تحقیر و تجلیل نفس

در قرآن و در متون اسلامی، ما به منطقی برمیخوریم که اگر وارد نباشیم شاید خیال کنیم تناقضی در کار است. مثلًا در قرآن وقتی سخن از نفس انسان یعنی «خود» انسان به میان میآید، گاهی به این صورت به میان میآید: با هواهای نفس باید مبارزه کرد، با نفس باید مجاهده کرد، نفس «امّارةٌ بالسّوء» است، امّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی. فَانَّ الْجَنَّةَ هِی الْمَأْوی [1] هرکس که از مقام پروردگارش بیم داشته باشد و جلو نفس را از هواپرستی بگیرد، مأوی و جایگاه او بهشت است، فَامّا مَنْ طَغی. و اثَرَ الْحَیوةَ الدُّنْیا. فَانَّ الْجَحیمَ هِی الْمَأْوی [2]. افَرَایتَ مَنِ اتَّخَذَ الهَهُ هَویهُ [3] آیا دیدی آن کسی را که هوای نفس خودش را معبود خویش قرار داده است؟

همچنین از زبان یوسف صدّیق نقل میکند که به یک شکل بدبینانهای به نفس خودش مینگرد، میگوید: وَ ما ابَرِّئُ نَفْسی انَّ النَّفْسَ لَامّارَةٌ بِالسّوءِ [4]. در ارتباط با حادثهای که مورد تهمت قرار گرفته است، با اینکه صددرصد به اصطلاح برائت ذمّه دارد و هیچ گونه گناه و تقصیری ندارد، در عین حال میگوید من نمیخواهم خودم را تنزیه کنم و بگویم که من بالذات چنین نیستم، من نمیخواهم خودم را تبرئه کنم چون میدانم که نفس، انسان را به بدی فرمان میدهد.

پس [طبق این آیات] آن چیزی که در قرآن به نام «نفس» و «خود» از او اسم برده شده چیزی است که انسان باید با چشم بدبینی و به چشم یک دشمن به او نگاه