کند، نگذارد او مسلط بشود، و او را همیشه مطیع و زبون نگه دارد.

در مقابل، ما به آیات دیگری برمیخوریم که از نفس- که باز معنایش «خود» است- تجلیل میشود: وَ لا تَکونوا کالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَانْسیهُمْ انْفُسَهُمْ [1] از آن گروه مباشید که خدای خود را فراموش کردند، خدا هم خودشان را، نفسشان را از آنها فراموشاند. خوب، اگر این نفس همان نفس است چه بهتر که همیشه در فراموشی باشد. قُلْ انَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِروا انْفُسَهُمْ [2] بگو باختگان، زیان کردگان، آنها نیستند که ثروتی را باخته و از دست داده باشند (یعنی آن یک باختن کوچک است)، باختن بزرگ این است که انسان نفس خود را ببازد، «خودِ» خود را ببازد و به اصطلاحِ اگزیستانسیالیست های امروز خویشتنِ خود را ببازد. ثروت، سرمایه مهمی نیست؛ بزرگترین سرمایههای عالَم برای یک انسان، نفس خود انسان است. اگر کسی خود را باخت دیگر هرچه داشته باشد گویی هیچ ندارد، که به این تعبیر باز هم ما در قرآن داریم. تعبیراتی از قبیل فراموش کردن خود، باختن خود، فروختن خود، به شکل فوق العاده شدیدی نکوهش شده که انسان نباید خودش را فراموش کند، نباید خودش را ببازد، نباید خودش را بفروشد، و از طرف دیگر انسان باید با هوای خودش مبارزه کند که این «خود» فرمان به بدی میدهد. از جمله قرآن میگوید: آیا دیدی آن کسی را که خواستههای خود را معبود خویش قرار داد؟

« نفس » در سنت و حدیث

حال میرویم سراغ سنت و حدیث؛ مثلًا میرویم سراغ نهج البلاغه. در یک جا میبینیم نفس و هوای نفس با شدت و کوبندگی عجیبی کوبیده میشود، و این موارد زیاد است: الْمُؤْمِنُ لایمْسی وَ لا یصْبِحُ الّا وَ نَفْسُهُ ظَنونٌ عِنْدَهُ [3] مؤمن خصلتش این است: صبحی را به شام نمیبرد و شبی را به صبح نمیآورد مگر اینکه نفسش مورد بدگمانی اوست، همیشه با یک نوع بدگمانی به نفس خود نگاه میکند، مثل آدمی که همسایه خائنی داشته باشد که به او اعتماد ندارد و دائماً در فکر این است که این همسایه خیانتی نکند. علی علیه السلام میگوید: مؤمن باید همیشه به نفس خودش به