اخلاق فقط در مکتب خداپرستی قابل توجیه است

البته این را هم عرض بکنم: تمام کسانی که [اخلاق به این معنی را] منکر میشوند، در یک جا مجبورند قبول کنند. مثلًا همان برتراند راسل جای دیگر که میرسد دم از انسانیت و شرافت انسانی میزند. ولی فلسفههای آنها به هیچ وجه نمیتواند شرافت انسانی را تأیید و توجیه کند. مسئله اخلاق و شرافتهای انسانی و اخلاقی جز در مکتب خداپرستی در هیچ مکتب دیگری قابل توجیه و تأیید نیست. تنها این مکتب است که میتواند آن را توجیه کند، و اساساً خود همین اخلاق و شرافت اخلاقی در وجود انسان یکی از دروازههای معنویت است، یعنی یکی از دروازههایی است که انسان را با عالم معنا آشنا میکند و به عالم مذهب معتقد مینماید.

مراتب عبادت

چون درباره عبادت در این زمینه بحث کردیم یک مطلب دیگر را باید عرض بکنم و آن این است که عدهای در کتابهایشان نوشتهاند که اساساً مذهب با اخلاق به آن معنای شرافت اخلاقی جور در نمیآید، زیرا مذهب معنایش این است که انسان خدا را عبادت کند و عبادت خدا فقط برای ترس از جهنم و یا طمع بهشت است، پس برمیگردد به مطامع مادی انسان و حال آنکه کار اخلاقی یک کار شرافتمندانه است یعنی فقط به خاطر شرافت و قداست آن کار است. این مطلب را توضیح بدهم.

از نظر دین مقدس اسلام عبادت مراتب دارد. عالیترین عبادت عبادتی است که از همه این امور خالی است، یعنی در آن نه طمع بهشتی هست و نه ترس از جهنمی. ولی در عین حال عبادتهایی هم که به طمع بهشت و یا به خاطر ترس از جهنم است، عبادت است. فی الجمله توضیح میدهم: در نهج البلاغه و در احادیث زیادی ما این مطلب را داریم. امیرالمؤمنین علی علیه السلام میفرماید: عبادتهایی که مردم میکنند سه گونه است. بعضی خدا را عبادت میکنند به طمع ثواب فَتِلْک عِبادَةُ التُّجّارِ [1] این عبادت، عبادت تاجرانه است؛ یعنی اینها میخواهند با خدا تجارت کنند، چیزی بدهند و چیز بیشتری بگیرند. یک بازرگان در مبادلات خودش همیشه